Аbrorlar hayrati

 

Abdulla A’ZAM

Falsafaning bosh muammosi

Yaratganning eng buyuk moʻjizasi – inson. Albatta, umuman tabiat (borliq, materiya) – moʻjiza. Biroq tirik mavjudot – yana ham moʻjizaviyroq, inson esa – eng oliy moʻjiza.

Falsafa insonni ijtimoiy mavjudot sifatida o‘rganadi, ammo odatda uning tabiatidagi moʻjizaviylikni tadqiqot doirasiga kiritmaydi. Holbuki, ijtimoiylik boshqa jonzotlarda ham kuzatiladi.

Insonning boshqa mavjudotlardan, ayniqsa, jismonan unga eng yaqin odamsimon maymunlardan farqi nima? Bu savolning javobi mohiyatan “inson nima (ya’ni, qanday xilqat)?” degan savol javobidan kelib chiqadi.

Faylasuflar bu savolga ming yillar davomida javob izlaganlar. Suqrotning “O‘zingni angla!” degan xitobi ostida ham aslida shu savol yotgan.

Eng buyuk faylasuflardan biri, deya e’tirof etilmish Immanuil Kant ham mazkur savolga javob izlagan, “Falsafaning asosiy uch muammosidan biri – inson mohiyatini anglash”, degan xulosaga kelgan, uni hal qilish ustida shug‘ullangan, ammo qoniqarli yechim topa olmagan va e’tiborini axloq falsafasiga qaratgan. Shuning uchundirki, umrining oxirlarida yozilib, aynan inson mohiyatiga bag‘ishlangan “Antropologiya­ga pragmatik nuqtai nazar” asari, boshqa asarlaridan farqli, mashhur emas.

Sobiq Sho‘ro davrining eng yirik professional faylasufi desa bo‘ladigan T.Oyzenberg (1914–2017) 2004 yili “Вопросы философии” jurnaliga bergan intervyusida sovet faylasuflari “Materiya birlamchimi yoki ong?” degan sxolastik, sun’iy tabiatli muammolarga, “Sosializmning kapitalizmdan afzalligi” kabi amalda o‘zining tasdig‘ini topmagan masalalarga umrini sarflashganini afsus-nadomat bilan ta’kidlab, falsafaning bosh masalasi “Inson nima?” degan savolga javob izlash ekanini e’tirof etgan edi. Yuz yoshdan ziyod yashagan bo‘lsa ham, yechim topolmay vafot etib ketdi. Gʻarbu Sharq mutafakkirlari hamon bu savolga javob izlamoqdalar.

Albatta, o‘tmishda ham, zamonamizda ham savolga javob topganday bo‘lganlar yo‘q emas. Ammo topilgan javoblar muammoni qoniqarli tarzda hal etmaganki, umuminsoniy tafakkur unsuriga aylanmagan. Holbuki, Alisher Navoiy bundan besh yuz yil avval:

– Inson nima?

– Odamning hayvondan qanday farqi bor?

– Odam odamdan nima bilan farq qiladi?

– Odam nima uchun dunyoga keladi?

– Odamning hayotidan nima ma’no?

– Odam qanday yashashi kerak?

– Odam vafotidan so‘ng nima bo‘ladi?

degan fundamental savollarga javoblar topgan, javoblarni mukammal falsafiy ta’limotga aylantirgan va “Hayratul-abror” risolasida bayon qilgan.

To‘g‘ri, bu asar she’r bilan yozilgan va shuning uchun doston deyiladi. Qadimgi Rim faylasufi Kar Lukresiyning “Narsalar tabiati haqida” risolasi she’r bilan yozilgan, shunga qaramay, u badiiy asar emas, falsafiy risola deb qaraladi. Faxriddin Iroqiyning sof falsafiy asari “Lama’ot” ham Ibn al-Arabiyning “Fususul-hikam” risolasining nazmdagi bayonidan iborat[2]. Albatta, nazmda yozilgan har qanday asar adabiyotga daxldor. Faqat bu o‘rinda bayonning shaklidan ko‘ra matnning mazmuniga ko‘proq e’tibor qaratish maqsadga muvofiq.

Boshqa falsafiy ta’limotlar singari, Navoiy falsafasi ham bir-ikki jumla bilan ifodalanadigan, osongina tushuntiriladigan nazariya emas. Uni izohlashni ildizlaridan boshlash, yo‘l-yo‘lakay u yoki bu bahona bilan asosiy mavzudan chekinishlar qilib borishga to‘g‘ri keladi.

Savol tug‘iladi: nima uchun Navoiyning falsafiy ta’limoti dunyoga yoyilmay qoldi? Bosh sabab – Navoiyning patriotligida.

Navoiy fors va arab tillarini mukammal bilgan. O‘sha davrda ko‘plab buyuk forsiynavislar ijodiy merosi tufayli fors tili ulkan hududning adabiy tiliga aylangan. Bundan avval arab tili ilmu fan, ayniqsa “Qur’on” va hadis ilmining tili sifatida maktab va madrasalarda chuqur o‘rganilgan, Navoiy davrida ham bu tendensiya davom etgan, albatta. Navoiy Hirotda maktabda va Mashhadda madrasada egallagan arab tili bo‘yicha bilimini Samarqandda, bu tilning Abullays Samarqandiydek bilimdoni qo‘l ostida haddi a’losiga yetkazgan. Bu shundan ham ko‘rinadiki, Navoiy qalamiga mansub “Sab’atu abhur” nomli qo‘lyozma mavjud bo‘lib, u 100 000 dan ziyod (!) arabcha so‘z va iboralar lug‘atidan iborat[4].

Shuning uchun Navoiy arab tilida ham bemalol ijod qilishi mumkin edi va bunda uning shuhrati nafaqat Sharqqa, Gʻarbga ham tez yoyilar edi. Xususan, uning asarlari XVI asrdayoq Yevropagacha yetib borardi – yevropaliklar arab tili bilan muayyan sabablarga ko‘ra juda erta – IX-X asrlardan tanisha boshlagan.

Navoiy fors tilida ijod qilganda ham XVIII asrdan Yevropada shuhrat qozonishi mumkin edi – shu davrdan fors adabiyoti vakillarining she’r­laridan namunalar nemis tiliga tarjima qilina boshlagan. Nizomiydan to Jomiygacha. Ularni o‘qigan Gyote qattiq mutaassir bo‘lgan, havas bilan “Gʻarbu Sharq devoni” degan she’rlar turkumini yaratgan.

Afsuski, nemis tiliga tarjima qilingan mualliflar safidan Navoiy tushib qolgan. Sababi – u shoh asarlarini ona tilida yozgani.

Gyote davrida shov-shuv bo‘lgan forsiynavis shoirlar she’rlariga qiziqish undan keyingi Gʻarb faylasuflarida kuzatilmaydi. Buning sababi – she’riyatga nazm muxlislari qiziqishi, faylasuflar esa e’tibor beravermasligida. Holbuki, Sharq falsafasining ko‘plab g‘oyalari she’riy asarlarda aks etgan. Sanoiy, Nizomiy, Attor, Rumiy, Sa’diy va Jomiy shoirdan ko‘ra ko‘proq faylasuflardir: ularning ijodiy merosi shaklan she’r, mazmunan ko‘proq falsafaga mansub. Chuqur falsafa. Gyote ham faylasuf shoir edi, shuning uchun tarjima qilingan g‘azallar va dos­tonlarning parchalaridan Sharq falsafasi mohiyatini payqagan. Aynan shunga ko‘ra, “Gʻarbu Sharq devoni”da ham poeziyaga nisbatan falsafa ko‘proq. Biz hatto Gyoteni so‘nggi faylasuf-shoir deyishga moyilmiz. (Ta’kidlaymizki, shoir-faylasuflar ko‘p).

Navoiy fors tilida ijod qilganida, Gyote uning asarlari, xususan, “Hayratul-abror” bilan tanishar va Navoiyni ustoz deya tan olar edi, deb o‘ylaymiz. Zotan, dunyo tarixida Navoiy kabi ham falsafiy ta’limot yaratgan va unga to‘liq amal qilgan mutafakkir bir nechta, xolos.

Xullas, Navoiy o‘z shon-shuhratidan ona tilining shon-shuhratini yuqori qo‘ydi va butun iste’dodini asosan turk tili (o‘sha davr o‘zbek tili)ning mavqeini yuksaltirishga yo‘naltirdi. Hech shubhasiz, bunga muvaffaq bo‘lgan. Shuning uchun Navoiy “Insoniyat tarixidagi birinchi ona tili patrioti”dir[5].

Bugun dunyoning turkologiya ilmiy markazlarida shug‘ullanadigan olimlar Navoiy bilan tanishgach, uning muxlisiga aylanmoqda. Navoiyni o‘qimoqda, o‘rganmoqda. Navoiy dahosini e’tirof etmoqda.

Shunga qaramay, Navoiyning falsafiy ta’limoti o‘z qiymatiga yarasha tarqalyapti va baholanyapti, muhimi, insoniyat hayotiga yetarlicha ta’sir o‘tkazyapti, deya olmaymiz. Buning sabablaridan biri – uning ta’limoti asosan nazmiy asarlarida bayon qilingan bo‘lib, sifatli tarjima qilish qiyin, shuning uchun Gʻarbda ularni aslida o‘qib tushunadiganlarning soni juda oz.

Navoiyni chuqur o‘rgangan olim, qayerlik bo‘lmasin, uning jahon madaniyati tarixidagi o‘rnini yaxshi anglaydi. Bunga dalil sifatida atoqli navoiyshunos Ye.E.Bertels risolasidan bir parchani to‘liq tarjimada keltiramiz (Navoi. Izd-va AN SSSR, Moskva–Leningrad, 1948, 78-81 ss.)

Yevropaliklarning Navoiy bilan tanishuvi anchayin o‘ziga xos tarzda yuz bergan. 1557 yili Venesiyada italyan tilida “Peregrinaggio di tre giovani figliuoli del Re di Serendippo per opera di M(agistro) Christoforo Armeno della Persiana nell’ Italiana lingua trapportato” (Sarandip shohi uch o‘g‘lining ziyorati, armanistonlik j.(anob) Xristofor mehnati bilan pors tilidan italyan tiliga o‘girilgan”) nomli juda g‘aroyib bir kitob nashr etilgan.

Bu kitob, chamasi, yevropaliklar o‘rtasida katta muvaffaqiyat qozongan bo‘lishi kerak, 1584 yildayoq uning ikkinchi nashri chop etilgan. U yana 1611, 1622 va 1628 yillarda ham nashr qilingan. Bu matn nemis tiliga tarjima uchun asos bo‘lgan: “Erste Theil Neuwer kurzweiliger Historien, in welchen Giaffers, des Königs zu Serendippo dreyer Söhne Reisz ganz artlich und lieblich beschrieben: Jetzt neuwlich aus Italiänischer in Teutsche Sprach gebracht durch Johann Wetzeln, Burger zu Basel. Gedruckt zu Basel im jar (sic!) 1583” (Sarandipdagi shoh Ja’farning uch o‘g‘li to‘g‘risidagi yangi qiziqarli rivoyatlarning birinchi qismi, nafis va fasih bayon qilingan, bu safar Bazel grajdani Iohan Vetsel tomonidan italyanchadan nemischaga tarjima qilingan. 1583 y. Bazelda chop etildi).

Nemischa matn 1599 yili qayta bosilgan, so‘ng Leypsigda 1630 va 1723 yillarda qayta nashr etilgan.

1719 yili bu kitobning fransuzchaga, 1766 yili gollandchaga tarjimasi chiqqan. Shunday qilib, 209 yil ichida kitob o‘n bir marta nashr etilgan: to‘rt marta XVI asrda, to‘rt marta XVII asrda va uch marta XIX asrda. Agar o‘sha asrlarda Yevropada chop etilgan kitoblar uncha ko‘p bo‘lmaganini hisobga olsak, qayta nashrlar va tarjimalar soni kitobning ulkan yutug‘idan dalolat beradi.

Kitobning muallifi kimligini aniqlashning imkoni yo‘q. Uning so‘zboshisidan muallif tabrizlik armani ekanligi ko‘rinadi, xolos. Bu fakt muayyan qiymatga ega, chunki Ozarbayjonda hozir ham “pors” tili deganda ba’zan biz bugun tushunadigan fors tilini emas, balki ozarbayjon tilini tushunishadi, biz uchun odatiy ma’noni esa “fors” tili deb berishadi. Shuning uchun lingua persiana iborasi bu hududda Xristofor tarjimasiga asos bo‘lgan kitob originalining tili haqidagi masalani hal etmaydi.

Asar ikki qismga bo‘linadi. Birinchisida Sarandip (Syeylon – hozirgi Shri Lanka) shohining uch o‘g‘li to‘g‘risida bo‘lib, shoh o‘g‘illarini dono va zehnli qilib tarbiyalashga intiladi. Ular voyaga yetgach, otasi ularni hayotiy tajriba qozonishi uchun sayohatga jo‘natadi. Ular Eronga borib qoladi. Kunlardan bir kun ular yo‘lda tuyasini yo‘qotgan odamga duch kelishadi. Egasining yo‘qolgan tuyani ko‘rgan-ko‘rmaganliklari to‘g‘risidagi savoliga shahzodalar shunday javob berishadi: tuyaning oyog‘i maymoq bo‘lgan, unga bir tomonda asal, bir tomonda may ortilgan, ustida homilador ayol o‘tirganmi? Tuya egasi bu qadar aniq tavsifni faqat tuyani ko‘rgan odamlargina berishi mumkin, degan xulosa chiqaradi, ammo shahzodalar tuyani ko‘rmaganini aytishadi. Shunda u shahzodalarni o‘g‘rilikda gumon qilib, qoziga olib boradi. Shu tariqa shahzodalar Eron shohi Bahrom Go‘rga ro‘baro‘ bo‘lishadi[6] va unga tuya to‘g‘risidagi tafsilotlarni qanday bilishgani tushuntirib berishadi. Bahrom ularning zehniga qoyil qolib, o‘z huzuriga mehmonga taklif qiladi. Bu yerda ular o‘zlarining qobiliyatini yana bir marta namoyon etishadi: dasturxondagi sharob tayyorlangan uzum qabristonda o‘sgani, so‘yilgan qo‘y itni emib katta bo‘lgani, Bahromning vaziri o‘z hukmdorini o‘ldirish qasdida yurganini aytib berishadi.

Bu ertak Sharqda keng tarqalgan, uning bir necha varianti bo‘lgan. Darvoqe, u Volterning “Zadiga”sida ham bor. (Ertak Mark Tvenning “Tom Soyer xorijda” kitobida ham deyarli o‘zgarishsiz takrorlangan.)

Kitobning ikkinchi qismi Bahrom Go‘rning o‘zi haqida hikoya qiladi. Shahzodalarning ko‘magida u vaziridan qutuladi. Bahrom shahzodalarni o‘z xizmatiga oladi. Xuddi shu vaqtda u o‘zi haydab yuborgan suyukli kanizagi Diloromni qo‘msay boshlagan va hafaqon kasaliga yo‘liqqan edi.

Shahzodalarning tavsiyasi bilan Bahrom ko‘ngil yozib, dardini yengillatishi uchun yettita qasr quriladi. Ammo bu naf bermaydi. Bahromni uyqusizlik qiynay boshlaydi, shu sababli har kuni kechqurun uning huzuriga bittadan sayyohni olib kelishadi va ular Bahromga rivoyat so‘zlashadi. Oltita rivoyatdan so‘ng, yettinchi sayyoh baxtiqaro Diloromning sarsongarchiligi haqida hikoya qiladi. Shu tariqa Bahrom uni topishga va yana diydoriga yetishga muyassar bo‘ladi.

Bu kitobni o‘rganishga maxsus tadqiqot bag‘ishlagan T. Benfey xulosaga keladi: kitobning ikkinchi qismi Nizomiyning mashhur “Haft paykar” (“Yetti go‘zal”) dostonidan iborat, ammo Nizomiy (dostoni)dagi sharqqa xos syujetdagi shaklsizlik (tarjimonning) ulkan mahorati tufayli isloh qilinib, asarning mavzularini bir-biri bilan bog‘lovchi rivoyat vositasida yaxlit holga keltirilgan[7].

Tarjimaning bu jihati, deydi T. Benfey, “verrath… occidentalische Compositionkunst” (Gʻarb adabiyotiga xos kompozisiya san’atini namoyon etadi). Yoki u yana bir farazni ilgari suradi: ein persisches Original, welches diese Sage soviel besser behandelt als Nizami (bu afsonani Nizomiyga nisbatan shu qadar afzal talqin qilgan forscha asli mavjud bo‘lgan).

Benfey bunday originalni topa olmagan. Holbuki, uni topish qiyin emas. Xristofor kitobining birinchi qismiga Amir Xusrav (Dehlaviy)ning “Hasht bihisht” (“Sakkiz jannat”) asari manba bo‘lgani shubhasiz – undagi novellalardan biri kitobning bu qismi bilan to‘liq ustma-ust tushadi. Bahrom va Dilorom tarixining talqinidan iborat ikkinchi qismga kelsak, u Navoiyning “Sab’ai sayyor”[8] (“Yetti sayyoh”) asarida bor, boshqa hech bir kitobda esa uchramaydi. Shunday qilib, Xristofor o‘z kitobini ikki manba asosida bitgani oydinlashadi. Bunda Navoiy vafotidan roppa-rosa yuz yil o‘tib, uning dostoni Xristoforga ma’lum bo‘lgani ko‘rinadi. Aslida ajablanishga hojat yo‘q. Navoiyning dostonlari beqiyos muvaffaqiyat qozongan. Ularning qo‘lyozmalari shoir hali hayotlik davridayoq Ozarbayjon[9] va Turkiyaga kirib kelgan va asrlar davomida kitobxonlar diqqatida bo‘lgan. Gruziyalik Sisishvilining “Yetti go‘zal” dostonining manba’i ham Nizomiyga emas, Navoiyga taalluqli – bu prof. Kekelizde tomonidan aniqlanib, B.T.Rudenko tomonidan qat’iy isbotlandi.

Navoiyning Xristofor tomonidan qayta ishlangan dostoni, chamasi, yevropalik o‘quvchilarni nihoyatda rom etganki, bu qit’aning beshta mamlakatida shu qadar uzoq yillar sevib o‘qilgan. Navoiy nomini tarjimon (ya’ni Xristofor) biror o‘rinda ham zikr etmagan (ta’kid bizniki – A.A.) Shu bois o‘quvchilar Sharqning qaysi adibi asaridan zavqlanayotanini bilishmagan. Ammo baribir fakt faktligicha qoladi: Navoiy ijodining mahsuliga yevropalik o‘quvchilar muxlis bo‘lgan.

Benfeyning yana bir iddaosi diqqatga molik. Bu – kompozision mahorat bobida Xristoforning Nizomiydan farqi. Chamasi, Benfey mukammal syujet Yevropadan boshqa biror joyda bo‘lishi mumkinligini hatto xayoliga ham keltirmagan. Biroq bu safar “yevropalik” Navoiy bo‘lib chiqyapti. Benfeyning ikkinchi farazi esa to‘g‘riroq edi: original haqiqatdan mavjud bo‘lgan, faqat u fors tilida emas, eski o‘zbek tilida yozilgan.

Y.E.Bertels so‘zlariga qo‘shimcha qilib, Xristofor dostonni nasrda tarjima qilganini ta’kidlaymiz. Ya’ni, Dehlaviy dostonidan bir hikoya va Navoiy dostonidan tuzilgan kitob Yevropadagi eng mashhur romanlardan biri bo‘lgan[10].

Y.E.Bertels “Sab’ai sayyor”ning yana bir ustun jihatini qayd etgan. Nizomiy va Dehlaviyning Bahrom to‘g‘risidagi dostonlarida shohning ko‘nglini yozish uchun malikalar rivoyat so‘zlaydi. Navoiy bunday syujetni tanqid qilgan (fo’ilotun mafo’ilun fa’ilun/fa’lun):

Yana bir bu|ki anda ba’|zi ish

Zohiran no|munosabat | tushmish.

Buyla tuhmat|ki, ay-sh_uchun | Bahrom

Yasadi yet|ti qas-r sur|gali kom.

 

Yetti iqli|m shohidin | yeti qiz

Har birin lut|fu husni g‘o|yatsiz,

 

Yetti qasri | ichiga kel|turdi,

Ko-m har ku|ni bir bila | surdi.

 

Turfa bukim, | chu bo‘ldi bo|daparast,

Qildi oqshom|g‘a tegru o‘z|ni mast.

 

Uyqu komin | olurg‘a mas|tona

Sho‘-x-larg‘a | buyurdi af|sona.

 

Bul ajabkim, | alar dag‘i | dedilar,

Qissaxon qiz|lari magar | edilar?

 

Tongdi-n_oqshom|g‘a tegru pay|dar-pay

Ulki, ichgay | qadah to‘la|-to‘la may,

 

A-nga xud g‘af|la-t_o‘ldi da’|bu sifat,

Uyqusig‘a | fasona ne | hojat?

Bo‘lsa ham aq|l man-’ qil|masmu?

Qissa aytur | kishi topil|masmu?

(Avvalgi dostonlardagi yana bir g‘alat nuqta shuki, ba’zi voqealar hayotga nomutanosib tushgan. Aqlga sig‘maydigan ish – Bahrom aysh qilish uchun yettita qasr qurdirib, yetti iqlim shohidan yettita biri-biridan go‘zal qizni oldirib kelib, qasrlarga bittadan joylaydi va har kuni bittasi bilan ishrat qiladi. Shunisi ajablanarliki, mayparast bo‘lib, tongdan oqshomgacha mast bo‘ladi. Mast holida uxlash uchun go‘zallarga ertak so‘zlashga buyuradi. Ular ham ertak so‘zlab berishgani qiziq. Axir qissaxonlarning emas, shohlarning qizlari edi-ku?! Kun bo‘yi paydar-pay sharob ichib mastlik bilan g‘aflatga botgan odamning uxlashi uchun afsonaga na hojat? Hushi joyida bo‘lganda ham, aksincha, jim bo‘lishni buyurmasmidi? Yoki ertak eshitmoqchi bo‘lsa, kasbi qissaxon bo‘lgan odam topilmasmidi?) Shunday qilib, Y.E.Bertels Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostoni boshqa “Xamsa”lardagi uchinchi dostonlardan badiiy jihatdan yuksakroq ekanligini qat’iy dalillagan.

Navoiy – maksimalist[11]

Isaak Nyutondan “Siz fandagi yuksak natijalarga qanday erishdingiz?” deb so‘rashganda, u “Men buyuklarning yelkasidan turib qaraganim uchun uzoqroqni ko‘ra oldim”, deya javob bergan ekan. Alohida ta’kidlaymiz: Nizomiy va Dehlaviy bo‘lganki, Navoiy ulardan yuksakroqqa ko‘tarilgan. Mana shu jihatdan ham uning “Xamsa”si Nizomiy, Dehlaviy kitoblari qatoridagi yana bir asar, asosiy xususiyati – turk tilida yozilgan, degan xulosa haqiqatni to‘g‘ri aks ettirmaydi.

Navoiy o‘z tabiatiga ko‘ra, eng yuksak “cho‘qqi”larga intilgan, qaysi janrda ijod qilmasin, qaysi sohada faoliyat ko‘rsatmasin, maksimalizm prinsipi bilan yondashgan.

Navoiy yigitlik chog‘idayoq fors tilidagi “Xamsa”lar bilan muso­baqalashadigan asarni yozish iqtidoriga ega bo‘lgan. Tasavvur qilaylik: 25 yoshli Navoiy “Xamsa” yozdi. Bu yoshda g‘azalnavis shoir sifatida mashhur edi, “Xamsa” esa uni tirik dahoga aylantirgan bo‘lardi. Ammo bunday qilmagan. Nega? Sababi – u o‘z oldiga shunchaki takror va taqlid emas, balki yuksakroq marralarni qo‘yganki, yoshligida “Xamsa” yozib shuhrat qozonish o‘rniga, bu ishga puxta tayyorlanish yo‘lidan borgan, hatto ahamiyati bo‘yicha birinchi o‘rinda turmaydigan nuqtalargacha astoydil yondashgan.

Inson faoliyatining qaysi sohasi bo‘lmasin, o‘zidan avvalgilarni izzat-hurmat qilgan holda, ular qoldirgan merosga ijodiy, kerak bo‘lsa tanqidiy yondashib, ulardan o‘zishga harakat qilinmas ekan, taraqqiyot bo‘lmaydi. Zotan, shunchaki taqlid, hattoki avvalgilar erishgan darajadagi takror – aslida depsinish bo‘lib, alal-oqibat inqirozga olib keladi. Mumtoz asarning takrori hech qachon u bilan teng mavqega ega bo‘la olmaydi. Navoiy buni yaxshi tushungan. Navoiyning “Farhod va Shirin”, “Sab’ai sayyor” dostonlarida aniq-tiniq ko‘rinadigan novatorlik va mukammallik uning boshqa dostonlariga ham xos. Bu sifat Navoiyning tabiatidan, ijodda amal qilgan prinsiplaridan kelib chiqadi. Aytilganlar, birinchi navbatda “Xamsa”ning ilk dostoni “Hayratul-abror”ga taalluqli.

Alibek Rustamov – buyuk navoiyshunos

Bu doston xususida fikr yuritilganda, odatda asosiy e’tibor dostonning ikkinchi qismiga – maqolatlarga qaratib kelingan va shu asosda al-Muqaffaning “Kalila va Dimna”, Hakim Sanoiyning “Hadiqatul-haqiqat”, Nizomiyning “Maxzanul-asror”, Dehlaviyning “Matla’ul-anvor”, Sa’diyning “Bo‘ston” va “Guliston”, Jomiyning “Tuhfatul-ahror” va “Bahoriston” asarlari yo‘nalishidagi yana bir axloqiy-didaktik asar degan xulosa chiqarilgan. Salaflarining mos asarlaridan Navoiy dos­tonining farqini, ya’ni originalligi va mukammalroq ekanligini, bir-biri bilan deyarli bog‘lanmagan hikoyalardan iborat bo‘lmay, balki umumiy g‘oya asosida qurilganini ko‘rish uchun, asarga “qush uchadigan balandlikdan qarash”ga to‘g‘ri keladi. Obrazli tamsil: Meksikaning Yukatan yarimorolida joylashgan ulkan krater faqat kosmosdan qaraganda ko‘ringan (u Yerdagi hayot taqdiriga juda kuchli ta’sir ko‘rsatgan meteorit urilishidan hosil bo‘lgan).

“Hayratul-abror” asariga mana shu prinsip bilan yondashilsa, uning yaxlit falsafiy konsepsiyasi aniq ko‘zga tashlanadi.

Navoiy tavalludining 500 yilligiga tayyorgarlik munosabati bilan “Xamsa” dostonlari rus tiliga tarjima qilina boshladi. 25 yil o‘tib, rus tilida 10 jildli asarlar to‘plami chop etildi. Tarjimalarning bir qismi “Jahon adabiyoti klassikasi” turkumining Navoiyga bag‘ishlangan jildida qayta bosildi. “Hayratul-abror” tarjimasi, ­dostonning taxminan choragi diniy mazmunda bo‘lgani uchun tashlab ­ketilib, bag‘ishlovlardan boshlangan. Muhimi, ko‘ngul va uning uch hayrat boblari berilgan. Shunga qaramay, rusiyzabon faylasuflar ham Navoiyni shoir deb bilgani uchun “Hayratul-abror” bilan qiziqishmagan.

Bu holat o‘zimizda ham kuzatiladi – asar faylasuflarimiz e’tiboridan chetda qolib keladi. Asarga bunday kemtik yondashuv hamon saqlanib qolayotganiga endi o‘zimiz sababchi: “Navoiy – buyuk shoir” degan shiorni mahkam tutib olganmiz, “Navoiy – buyuk filosof” demaymiz. Juda nari borsa, qisinib-qimtinib “Navoiyning falsafiy qarashlari” deymiz[12]. Holbuki, falsafiy qarashlar istalgan shoirda topiladi. O‘rtamiyona shoir ham bunga da’vo qilsa, hech kim rad etolmaydi. Navoiydek faylasuf esa millatning intellektual siymosi degani. Xitoylar uchun Konfusiy singari.

Navoiyshunoslar orasida hazratni buyuk faylasuf deb biladiganlar bor edi. Masalan, akademik Vohid Zohidov. Faqat bu olim o‘z davri talabidan kelib chiqib, Navoiy falsafasiga markscha-lenincha, ya’ni sun’iy ta’limot asosida yondashgan. Akademik A.Qayumov sho‘ro mafkurasi hukmronligi davridagi tadqiqotida “Hayratul-abror”da ijtimoiy-falsafiy motivlarga urg‘u berish bilan cheklangan[13]. Navoiyning ijodiy merosiga Sharq falsafasi nuqtai nazaridan yondashgan olim akademik Alibek Rustamov (1931–2013) edi[14].

Mavridi kelganda domlani xotirlab, ruhini shod etish – savob. Zotan, Aliybeg Rustamiy (bu ustozning taxallusi) o‘z umrining ellik yilini faqat Alisher Navoiyni o‘rganishga baxshida etgan. Muhimi “Navoiy” degan ummonga chuqur sho‘ng‘igan “g‘avvos” edi. Birgina misol: Navoiy she’rlarida qayta va qayta uchraydigan “mastu alast” iborasining asil ma’nosini Alibek domlagina izohlab berdilar.

Navoiyning buyuk missiyasi davomida hotif (g‘oyibdan un beruvchi) bolaligidan boshlab unga hamnafaslik qilgan bo‘lsa, A.Rustamovni ham “azal soqiysi” maktab yoshidan navoiyshunoslik cho‘qqisigacha yetaklab borgan.

Domlamiz maktabda madrasaning sobiq mudarrisi qo‘lida o‘qigan, undan eski o‘zbek yozuvidagi kitoblar mutolaasini o‘rgangan ekan. Maktabni bitirishiga SAGUda Sharq fakulteti ochilgan va domla uning fors tili guruhida tahsil olgan (nemis tilini ikkinchi til sifatida o‘rgangan).

Universitetda o‘sha davrda Y.E.Bertels, A.A.Semyonov kabi yirik sharqshunoslar dars bergan. Shuning uchun domla rus tilini mukammal bilar, muhimi, tarixga ilmiy yondashuv prinsiplarini o‘zlashtirgan edi. Uning bilimi va mahoratiga bir dalil: Navoiyning “Mahbubul-qulub” asarini rus tiliga sa’jini saqlab o‘girgan. Misol:

Odilu oqil podshoh ibodullohg‘a zillulloh. Xilofat mulki aning farmonida, “Inni jo’ilun fil arzi xalifatun” – aning shonida. Bukim, odil podshoh rif’ati ta’rixdin biyikroq erur, “Vulidtu fi zamonis-sultonul-odil” andin xabar berur.

Tarjimada:

Если царь справедлив и умён, для божьих рабов теню Бога является он. Он подлинный властелин во владении своем, стих “Коран”а “Поистине Я ставлю наместника на земле” ниспослан о нем. Величие справедливого царя описать невозможно. Изречение “Я родился в эпоху справедливого царя” об этом говорит непреложно.

Domla universitetni bitirib, qadimgi turk tili bo‘yicha dissertatsiya yoqlagan va “Devonu lug‘atit-turk” asarining ruscha tarjimasini nashrga tayyorlashda faol qatnashgan. Bu ish davomida arab tili bo‘yicha bilimidan qoniqmay, yana Sharq fakultetining arab tili guruhida ham shug‘ullangan! Bir yil Qohirada universitetda ishlab kelgan. Navoiyning “Muhokamatul-lug‘atayn” asari A.Rustamov muharrirligida ingliz tilida chop etilgani ham diqqatga sazovor.

Nomzodlik dissertatsiyasini yoqlab bo‘lgach, A.Rustamov Navoiyni o‘rganishga kirishgan. Kirishgan-u, bir umr boshqa mavzuga qo‘l urmagan. Bir umr faqat Navoiy, faqat navoiyshunoslik. Boisi – “Navoiy” degan ummonga sho‘ng‘iganlarida, uning badiiy gavhar va ma’naviy javohirlari ustozning qalbini batamom zabt etgan. Farhod Shiringa, Majnun Layliga oshiqu shaydo bo‘lgani singari.

Shubhasiz, Navoiyni o‘qish uchun Navoiy kalomini egallash kerak. Shu bilan birga, Navoiy falsafasini anglab yetish zarur. Buning uchun qadimgi turk, fors va arab tillarini bilishning o‘zi kifoya emas – Sharq falsafasi, ayniqsa, tasavvufga oid ko‘plab manbalarni sinchiklab o‘rganish lozim. Domlaning bu boradagi bilimi ham hayratomuz edi.

Kamina ustozdan birmuncha saboq olish baxtiga musharraf bo‘ldim. Ming afsuski, saboq eng muhim nuqtasiga kelganda uzilib qoldi. Navoiyni o‘qiganda, tushunmagan o‘rinlarni ustozdan so‘rar edim. Ikkinchi saboqdan so‘ng: “Hamma savolga javob bera oladi, desangiz yanglishasiz, bundan buyon yozib keling, uyda manbalardan foydalanib, javob berishga harakat qilaman”, degan edilar o‘zlariga xos kamtarlik va viqor qorishiq ohangda. Men g‘o‘rlik qilib, “Xazoyinul-ma’oniy”dagi g‘azallardagi tishim o‘tmagan baytlardan boshlab, keyin ruboiylarga o‘tibman. Endi nadomat chekamanki, “Xamsa”dan boshlashim kerak edi, “Hayratul-abror”dan saboq olib ulgurishim kerak edi.

Suhbat mavzusi aylanib, bu dostonga ham kelar edi. Ustoz bir safar Forobiy, ibn al-Arabiy, Suxravardiy, Abu Homid Gʻazzoliy va boshqa faylasuflar asarlarida muhokama qilingan va “inson tushunchasining javhari (substansiyasi)” to‘g‘risidagi konsepsiyani izohlab bergan edilar[15]. Boshqa bir saboq may va ishq tushunchalariga bag‘ishlangan ediki, ular bevosita ko‘ngil bilan chamcharchas bog‘liq.

Ushbu essedan bosh maqsad “ko‘ngil – inson javhari” formulasini yoyibroq izohlashdan iborat. Bu formula, o‘z navbatida, “Hayratul-abror”ning javharidir.

Men domlaning ilmidan hayratga tushib, ko‘p o‘ylab, bir safar murojaat etishga jur’at qildim: “Domla, “Hayratul abror”ni sizning sharhlaringiz bilan nashr etsak?” Ustoz rozi bo‘ldi, ammo bu ishga kirishilmasidan, foniy dunyoni tark etdi. Buyuk navoiyshunos ummonday bepoyon va tubsiz ilmini o‘zlari bilan olib ketdi. Ayniqsa, Islom Sharqi falsafasiga oid bilimlarini. Bizga ana shu ummonning hajman moʻjaz ko‘rfazlari – “Qadimgi turkiy til”, “Navoiyning badiiy mahorati”, “Navoiy tilining grammatik xususiyatlari”, “So‘z haqida so‘z”, “Adiblar odobidan adablar”, “Hazrati Navoyiyning “masti alasti”, “Hazrati Navoyiyning e’tiqodi”, “Hazrati Navoyiyning ma’naviy olami” risolalari qoldi. Hammasi ham ixcham, ammo har biri mazmunan jild-jild kitoblarga teng. Shunga ham shukr. Ba’zan o‘ylanaman: yana qachon Alibek Rustamovday navoiyshunos dunyoga kelar ekan?

Bu esseda ustoz saboqlaridan olingan bilim va tushunchalar bilan o‘rtoqlashish niyat qilingan. Unda nima haqiqatga muvofiq bo‘lsa – ustozdan, nima yanglish bo‘lsa – muallifdan. Bilib-bilmay qilgan xatolar uchun astag‘firulloh. O‘quvchilardan esa umid va o‘tinchimiz – bag‘rikenglik bilan ma’zur tutgaylar va o‘z qalamlari bilan tuzatgaylar.

 

“Panja”ning bosh barmog‘i

 

“Hayratul abror” – “Xamsa” beshligining birinchi dostoni. U Nizomiyning “Panj ganj”idagi birinchi doston bo‘lmish “Maxzanul-asror” va Dehlaviy “Xamsa”sining ham birinchi dostoni bo‘lmish “Matla’ul-anvor”ga javob.

Nizomiy va Dehlaviy dostonlariga Navoiydan biroz oldin Abdurahmon Jomiy ham javob yozgan va uni “Tuhfatul-ahror” deb atagan. Jomiy asari hijriy 886 (milodiy 1481/82) yilda yozilgan va oqqa ko‘chirilishi bilan Navoiyga fikr bildirish uchun berilgan. “Hayratul-abror” hijriy 888 (milodiy 1483) yilda yozilgan. Bundan sirtdan qaraganda “Hayratul-abror” dostoni “Tuhfatul-ahror”ga ham javob sifatida yozilgan degan xulosa chiqishi mumkin, ammo biz bunday fikrdan yiroqmiz. Xususan, Ye.E.Bertelsning “Jomiy dostonini o‘qib chiqish Navoiyda “Xamsa” yaratishga urinib ko‘rish fikrini uyg‘otdi” degan ­fikriga qo‘shila olmaymiz. Atoqli navoiyshunos o‘z fikriga “Hayratul-abror”dan quyidagi baytlarni dalil qilib keltiradi (mufta’ilun mufti’ilun fo’ilun):

Xidmati-n_et|timki, taman|no edi,

Ilgida ko‘r|dum necha aj|zo edi.

 

Kulgu bila | qildi isho|rat me-nga,

Tuhfa bila | berdi basho|rat me-nga…

 

Boshti-n_ayoq | gavhari shah|vo:r_edi,

Qaysi guhar, | Tuhfatul-ah|ro:r”_edi…

 

Chun o‘qumoq | zamzamasi | bo‘ldi bas[16],

Ko‘nglu-m_aro | dag‘dag‘a sol|di havas.

 

– Jomiyning xizmatini qilishni ado etgan edim[17], u qo‘liga daftarlarni oldi va tabassum bilan “o‘qi” deya ishora berdi. Daftarlar “Tuhfatul-ahror” dostoni ekan. Uni zamzama qilib bo‘lgach, ko‘nglimda havas uyg‘ondi.

Bu yerda Navoiyning “menda havas uyg‘ondi” degan so‘zini “endi “Xamsa” yozishga kirishsam bo‘ladi” ma’nosida tushunish to‘g‘riroq bo‘ladi. Chunki Navoiy “Xamsa” yozishni juda erta niyat qilgan.

Heсh shubhasiz, o‘zining nazmiy qudratini yaxshi bilgan Navoiy ­“Xamsa” yozish orzusini ado etishga qattiq tayyorgarlik ko‘rgan, uzoq yillar tegishli material yiqqan. Bizningcha, u bu ishga avvalroq kirishmaganining sababi – Jomiy “Xamsa” yozarmikan? Agar yozsa, qanday yangilik qilar ekan? – degan andishali savol bo‘lgan. Axir Jomiy Navoiyning tasavvufdagi piri edi va undan oldin “Xamsa”ga qo‘l urishi bu e’tiqod taomiliga unchalik to‘g‘ri kelmas edi.

Shuning uchun yuqoridagi parchani biroz boshqacha talqin qilish maqsadga muvofiq: “Tuhfatul-ahror”ni o‘qib chiqqan Navoiy, birinchidan, piri Nizomiy va Dehlaviyga javob yozishni boshlaganidan qoniqish hosil qilgan. Ikkinchidan, Jomiyning dostoni prinsipial jihatlarga ko‘ra “Maxzanul-asror” va “Matla’ul-anvor” dostonlari yo‘sinida yozilgan, shu bilan birga ulardan ancha ixcham ekanligi Navoiyga o‘z “Xamsa”sini yaratishga yo‘l ochgan.

Navoiy “Tuhfatul-ahror”ni o‘qib chiqib, keyin men ham “Xamsa” yozsam, degan fikrga kelgan deyish tarixiy haqiqatga to‘g‘ri kelmasligiga yana bir sabab shuki, Navoiy dostonlari, bir tomondan, juda qisqa vaqtda yozib tamomlangan – Nizomiy 15 yilda, Dehlaviy 7 yilda bitirgan bo‘lsa, Navoiy ikki yilda tamomlagan. (Jomiy yettita, ko‘pi nisbatan ixcham dostonlardan iborat majmuasini 8 yilda yozgan.) Salaflari “Xamsa” yozish davomida butun vaqtini faqat shu yumushga bag‘ishlagan bo‘lsa, Navoiy beqiyos ko‘lamdagi jamoat ishlaridan bo‘sh vaqtlarida yozgan, sarflagan vaqti hisobga olinsa, olti oyga ham yetmagan. Shu bilan birga, Navoiy “Xamsa”si salaflarinikidan originalligi va mukammalligi bilan ajralib turadi.

Bunday asar “endi men ham yozsam bo‘lar ekan” deya yozib tashlanmaydi. Navoiyning “Xamsa”si Nizomiy va Dehlaviy “Xamsa”lariga shunchaki javob emas. Navoiy “Xamsa”si jahon adabiyotining eng yuksak cho‘qqisi nomiga ­munosib asardir.

Nizomiy o‘z beshligini nima uchun aynan axloqiy-falsafiy mazmundagi dostondan boshlaganini bugun izohlash qiyin. Dehlaviy esa Nizomiy izidan borgan va shu tariqa an’ana vujudga kelgan. Keyin “Xamsa” yozishga kirishganlar bu an’anaga amal qilishi tabiiy edi. Jumladan, Abdurahmon Jomiy o‘zining “Tuhfatul-ahror” dostonini shu yo‘sinda yozgan. Biroq Jomiy “Xamsa”chilikni davom ettirmagan – an’anaviy “beshlik” mundarijasidan chekinib, faqat Jomiyning o‘ziga xos, “Haft avrang” deb atalgan yettita dostondan iborat turkum yaratgan.

O‘z-o‘zidan savol tug‘iladi: Jomiy “Panj ganj” mavzularidagi besh dostondan iborat “Xamsa” yozmay, an’anadan chetga chiqqanining sababi nima? Asosiy versiya: beshlikning ikkinchi dostoni Nizomiyda ham, Dehlaviyda ham Xusrav bilan Shirin o‘rtasidagi muhabbat bilan bog‘liq voqealarga bag‘ishlangan bo‘lib, bunday syujetni Jomiy ma’qul topmagan, “Men qaysidir shohning qaysidir go‘zalga ishqi to‘g‘risida hikoya qiluvchi roviy emasman”, deya, tasavvufiy talqini ayon “Yusuf va Zulayho” dostonini bitishni afzal topgan[18]. Bu bilan an’anaviy mundarijadagi “Xamsa” emas, ta’bir joiz bo‘lsa, Jomiyning “Sab’a”si dunyoga kelgan.

Hech kim Navoiydan keyin “Xamsa” yozib, muvaffaqiyat qozonmagan bo‘lsa, Jomiydan keyin “Sab’a” yozishga kuch topmagan. Shu bilan bu ikki asar mumtoz Sharq adabiyotining yetib bo‘lmas cho‘qqilari bo‘lib qoldi.

Fikrimizcha, Jomiyning besh dostonlik majmua o‘rniga yetti dostonlik majmua yozganining yana bir, “Hayratul-abror” bilan bog‘liq sababi ham mavjud. U ham bo‘lsa, Jomiy Navoiyning “Hayratul-abror” asarini o‘qib chiqqach, zukko olim sifatida u naqadar uzoq va chuqur o‘ylab, naqadar puxta yozilganini ko‘radi va tasavvufona futuvvat bilan xamsanavislik maydonini Navoiyga bo‘shatib beradi. Navoiy “Xamsa”si yozib bo‘lingach, unga Jomiyning bergan bahosi yaxshi ma’lum[19]:

Kel, Jomiy, umr bo‘yi mashaqqat tortib, ko‘nglingdan shu “Besh ganj”ni dunyoga chiqarding. Sening bu “Besh”ing shunday kuchli panja bo‘ldiki, daryokaflar qo‘li buralib ketadi… biroq har xazina o‘lchovchi qalamidan bu o‘tar dunyo “Besh xazina” bilan boyigandir. U “Besh”liklarga sening “Besh”ing qachon tenglashardi? Ularning bir xazinasi sening yuz xazinangdan yaxshidir. Xususan, u panjaki (Navoiy) ganjadan sarpanja urganga (Nizomiy “Xamsa”siga) sher kabi o‘z sarpanjasini urdi, turkiy tilda bir ajoyib qo‘shiq kuyladiki, jodu nafaslilar og‘zi muhrlandi. Bu qalamga falakdan ofarinlar yog‘ilsin! Chunki bu yoqimli naqshni o‘sha qalam yaratdi va forsiy til egalari, forscha nazm durlarini tizuvchilarga rahm qildi: u ham (“Xamsa”sini) shu forsiy tilda yozganda, boshqalarga so‘z aytishga majol qolmas edi. Bu moʻjizakor nazm tarozisi qarshisida Nizomiy kim-u, Xusrav kim bo‘ldi? U boshqa tilda so‘z yuritganidan aqlga oradagi farqni ajratish uchun yo‘l qolmadi. Ey (Navoiy), sening ta’bing so‘z ustodidir.

Jomiy, hech shubhasiz, oradagi farqni ajrata olgan. Ta’kidlash lozimki, “Xamsa”ga berilgan yuksak baho eng avvalo “Hayratul-abror” tufaylidir. Haqiqatan, bu asar badiiy jihatdan ham, falsafiy jihatdan ham beqiyos yuksak darajada yozilgan. Bunday asar faqat uzoq tayyorgarlik, puxta tahliliy tafakkur natijasidagina ­dunyoga kelishi mumkin. Yuqorida ta’kidlanganidek, Navoiy bu missiyaga bolaligidan o‘zini tayyorlagan, uzoq yillar davomida asarning g‘oyaviy fabulasini dilida pishitib kelgan.

 

Bolalik g‘aroyibotlari

 

Navoiyning bolaligi Temuriylar xonadonining boyrusi bo‘lgan oila bag‘rida, o‘smirligi Abulqosim Bobur Mirzo saroyida xizmatda o‘tdi. Ya’ni bu davrda yosh Alisher hayoti juda farovon kechgan. Oila va saroydagi har tomonlama muqobil sharoit Alisherning nazm dunyosiga sho‘ng‘ishiga, o‘zining moʻjizaviy iste’dodini juda erta namoyon etishiga, muhimi, so‘z boyligini va so‘z san’atining siru asrorlarini vujudiga singdirib olishiga imkon bergan. Insoniyat tarixida bunday moʻjiza keyinroq Mosartda namoyon bo‘ladi – u hali yozuvdan saboq olmay turib, musiqa bastalab, uni notaga tushirishni o‘rgangan va hammani hayratga solgan. Xuddi shu yoshdagi Alisher ham o‘zining nazmiy savqini namoyon qilgan va o‘smir yoshidayoq shoir deb tanilgan. To‘g‘rirog‘i, kuchli shoir sifatida shuhrati yoyilgan. Navoiyning o‘zi “Holoti Sayyid Hasan Ardasher” asarida 12-14 yasharligida she’rlari Xurosonda shuhrat qozonganini qayd etgan, “Majolisun-nafoyis”da esa Shohiy taxallusi bilan she’rlar yozgan sarbador Amir Oqmalik haqida shunday xotiralari bitilgan: “Gʻazali agarchi ozdur, ammo barcha xaloyiq qoshida pisandida va mustahsandur. Faqir agarchi ani ko‘rmadim, ammo aning bila faqir o‘rtasida e’lom va irsol voqe’ bo‘ldi” (g‘azali ko‘p emas, ammo elning e’tirofiga sazovordir; men uni ko‘rmagan bo‘lsam-da, yozishmalar qilib o‘zaro fikr almashgan edik). Ye.E.Bertels Amir Oqmalik vafot etganida Navoiy hali 12 yoshga to‘lmaganini ta’kidlagan.

Navoiyning:

Orazin yop|qach ko‘zumdin | sochilur har | lahza yosh,

Uylakim[20] pay|do bo‘lur yul|duz, nihon bo‘l|g‘ach quyosh”,

deb boshlanadigan g‘azali “Malikul-kalom” (shoirlarning sultoni) nomi bilan mashhur Lutfiyni hayratga solgani yaxshi ma’lum. Lutfiy vafot etganda, Navoiy 14 yoshda edi. Shunga ko‘ra, Navoiy Lutfiy huzurida bu g‘azalini o‘qiganda, 12-13 yoshli o‘smir bo‘lgan deya xulosa qilish mumkin. Mazkur g‘azalning tasavvuf ruhidagi

 

Umri jovid | istasang far|d_o‘lki, bo‘ston | Xizridur

Sar-v-kim, da’|b_ayladi o|zodalik bir|la maosh.

 

Qoshi ollin|da Navoiy | bersa jon ay|b_etmangiz,

Gar budur meh|ro-b bir-bir | qo‘ygusidur |barcha bosh,

baytlarini o‘smir yigitcha yozgani chindan ham hayratomuz va moʻjizaviy hodisadir.

Navoiyning iqtidoridan xabardor bo‘lgan Xuroson sultoni Abulqosim Bobur Mirzo uni o‘z saroyiga xizmatga oladi – bu unga maosh belgilandi, demakdir. Bu davrda Navoiy nazmda biri biridan latif g‘azalu qit’a, ruboiyu tuyuqlari bilan tanilgan edi. Biz uchun muhimi – do‘sti Sulton Husayn Mirzo da’vati bilan eng atoqli forsiynavis shoirlarning mashhur asarlariga turk tilida javob aytishni niyat qilib, shunga tayyorlanishni boshlab yuborgan. Bu haqda Navoiy “Saddi Iskandariy” ­dostonida Nizomiy va Dehlaviyga qarata aytgan

Kichik er|kanimdin |bo‘lub qo|shima,

Ulug‘ mud|dao sol|dingiz bo|shima,

so‘zlari shohidlik beradi – “ulug‘ muddao” deganda “Xamsa” yaratish nazarda tutilgani shubhasiz. Navoiyning Abulqosim Bobur saroyida xizmat qilgan yillari uning hayotidagi omadli davr edi. “Majolisun-nafoyis”da shunday ta’rif keltirilgan: “(Abulqosim Bobur) darveshvash va foniysifat va karimul-axloq (go‘zal xulqli) kishi erdi… Tab’i dag‘i nazmg‘a muloyim erdi…

Agarchi turkcha nazmlar ham aytur erdikim, barchag‘a qabul erdi. Ammo bu ham aningdurkim:

Necha yuzung | ko‘rub hayron | o‘loyin,

Ilohi, men | sa-nga qurbon | o‘loyin”.

Bunday ma’rifatli hukmdorning Navoiyni qadrlagani tushunarli. Afsuski, daho umrining bu davri uzoq davom etmagan. Undan keyingi sinov yillari shoirning g‘azal va ruboiylarida o‘z aksini topgan.

 

Ilk devon

 

Navoiyning Samarqandga hijrat qilishidan avval yozgan she’rlari anchayin to‘liq saqlanib qolgan, ularni shoirning Hirotdagi do‘st va muxlislari (Abulqosim Bobur poytaxti Mashhad edi) to‘plab, devon holiga keltirganlar, hozirgi tilda aytganda, nashr qilganlar (xattot – Sultonali Mashhadiy). U hajman ham, mazmunan ham o‘z davridagi nomdor shoirlardan talayi bir umr tuzgan devonlardan kam emas: 390 ta g‘azal, 2 ta musta’zod, 41 ruboiy.

Adabiyotshunoslikda “Ilk devon” deb ataladigan bu manbada shunday she’rlar borki, o‘qiganni hayrat ummoniga cho‘mdiradi. Lutfiyga manzur bo‘lgan mashhur g‘azalga qo‘shimcha yana bir necha misol:

 

Har gadokim, | bo‘:riyoyi | faq-r_erur kis|vat a-nga,

Saltanat zar|boftidin ho|jat emas xil|’at a-nga.

 

Kim fano tuf|rog‘ig‘a yo|tib qo‘yar tosh | uzra bosh,

Tax-t_uza er|mas muhabbat | muttako ho|jat a-nga.

 

– bu g‘azal Abulqosim Boburga bag‘ishlangan. Xususan, 13 baytli g‘azalning:

 

Sho:h-lar dar|veshiyu dar|ve:sh-lar sho|hi:ki, bor

Sho:h-lig‘ sur|’at a-nga, dar|ve:sh-lik siy|rat a-nga,

 

misralari “Majolisun-nafoyis”dagi Abulqosim Boburga berilgan ta’rifga muvofiqdir. (Ayrim tadqiqotlarda bu bayt Sulton Husayn Mirzoga bag‘ishlangan, deyiladi. Holbuki, “Ilk devon” yozilganda, Sulton Husaynning taxtga o‘tirishiga kamida yana uch yil bor edi.)

Ajib bir holat – Navoiy o‘smirligida yozgan mana bu hamd-munojot g‘azalni o‘zining “Favoyidul-kibar” (“Qarilik foydalari”) deb atagan to‘rtinchi devoniga ochqich sifatida kiritgan (rajazi musammani solim):

 

Ey, yetti man|zar tarhiga | me’mori sun|’ungdin bino,

Masnu:’-lar | foniy, vale | maslubi so|ni’din fano.

Chekmay malak | lutfung kuni | juz zik-r_ila | tasbih uni,

Odam debon | qahring tuni | har dam “Zalam|no Rabbano!” [21]

Hamdingg‘a har | ko‘:tahnazar | ham gun-gu lo|l_o‘lg‘ay magar,

Chunkim demish | Xayrul-bashar | ul yerda “Lo uhsi sano”.

Jinsi bashar | yo‘q ogahing, | xurshi:d xo|ki – dargahing,

Ko‘k mah-d_aro | tifli rahing | yetti otayu to‘rt ona[22].

Faq-r_ahli is|tab qurbating, | ahli g‘ino | ham – toating,

Yetkanga do|g‘i furqating | ne faq-r no|fi’, ne g‘ino.

Vaslingda ish|rat xo‘b_erur, | ayshu tarab | marg‘ub_erur,

Sensiz manga | matlub_erur | tanda alam, | jonda ano.

Ishqingda ber | devonalig‘, | shavqingda ber | farzonalig‘,

Ag‘yo:r-din | begonalig‘, aylab o‘zing|ga o:sh-no.

Jurmu gunah|lardin_o‘tub, | kelturma yuz|ga qo‘rqutub,

Lola agar | sog‘ar tutub, | musicha gar | aylar zino.

Bordur Navo|iy bekase, | ish-q_ichra an|doqkim xase,

Chun o‘rtading | oni base, | kuydurma do‘|zaxda yana.

 

Birinchi misradan oxirgisigacha falsafiy ruh bilan sug‘orilgan, o‘qiganning aqlini shoshiradigan bu hamd-g‘azalni sharhlashni o‘quvchiga qoldiramiz. So‘nggi bayt talqini: Navoiy peshonasini silaydigan mehri­bonlaridan ajralib, bir o‘zi so‘ppayib qoldi, bu ham yetmaganday baxtsiz muhabbat uni xas holiga keltirdi. Sen uning taqdiriga ishq o‘tida kuyishni bitgan ekansan, yana do‘zax o‘tida ham kuydirma. (Alloh-alloh!)

1149 yili taxtga o‘tirgan Abulqosim Bobur 1457 yili vafot etadi, Sulton Abusaid mirzo Xurosonni ham egallab, poytaxtini Samarqanddan Hirotga ko‘chiradi. 16 yoshli Navoiy hayotida og‘ir sinov yillari boshlanadi. Navoiyning bu davridagi ruhiyati quyidagi g‘aroyib g‘azalda aks etgan. Dahoning o‘smirlikdagi ijodidan bu namunani hayratomuz de­yishning o‘zi kifoya emas (ramali musammani mahzuf):

Bo‘lmi-sh_andoq | munqati’ ah|li zamondin | ulfatim

(munqati’ – kesilgan)

Kim, o‘zim bir|lan chiqishmas | ham zamone suhbatim.

Ey xu-sh_ulkim, | tutmi-sh_erdi | vah-sh_ila sah|roda uns

(uns – oshnalik)

 

Mudhi-sh_ahvo|le ma-ngokim, | bor o‘zumdin | dahshatim.

Istaram qoch|moq adam vo|diysidinkim, | kirgali

Vоmiqu Far|hodu Majnun, | bas, g‘uluvdur | xilvatim

(adam – yo‘qlik, g‘uluv – vahima).

 

To‘lg‘anurmen | o‘zlugumdin | chiqg‘ali, bu|kim erur

Dar-d vodiy|sida sargar|don quyundek | hay’atim

(hay’at – jism, tana).

 

Ey ajal, tan | xirqasin kuy|durki, bo‘lmish | bas og‘ir

Bu malomat | o‘qlari bir|la tikilgan | kisvatim

 

(tan xirqasi: so‘zma-so‘z – ichkiyim, majozan vujud; kisvat – tashqi ­kiyim, majozan badan).

 

Ey falak, an|jum ushoq to|shin yig‘ib bo|shingg‘a ur,

Сhun fano may|xonasi xish|tidi-n_o‘ldi | turbatim

(anjum ushoq toshi – meteorit; turbat – qabr, sag‘ana).

 

Yetti ko‘kni | ko‘k varaqlar|dek sovurgay | har taraf,

Toqi miyno|yi aro chir|malsa ohi | hasratim

(toqi miyno – osmon gumbazi).

 

Qo‘y duru fe|ruza bahsin|kim, nujumu | char-x-ni

Nilufar bar|gi uza shab|namcha ko‘rmas | himmatim

(nujumu charx – yulduzlar va galaktika).

 

La’-l-dek bo|shim osilsun | g‘arqayi xu|no-b_o‘lub,

La’-l tikkan | saltanat to|jig‘a bo‘lsa | rag‘batim.

 

Ey Navoiy, | ikki olam|din kechib top|dim visol.

Bu iki but|xonadin er|mish bu yo‘lda | ofatim.

 

So‘nggi baytni irtijo (murojaat) va iltifot (so‘zlovchi yo tinglovchini o‘zgartirish) san’atlari vositasi-la sharhlash maqsadga muvofiq: birinchi misrada, go‘yo shoirga murshid nasihat qilmoqda: “Men ikki olamdan kechib, Alloh visoliga yetdim” – bu tasavvufning bosh prinsipi. Oxirgi misrada gap egasi yana shoirning o‘zi: “Sening visolga yetish yo‘lidagi ofating – ikki olam, solikning ularga ruju’ qo‘yishi musulmonning butlarga sig‘inishi bilan barobar”. (Vallohu a’lam bis-savob.) Bunday g‘azallarni o‘smir yigitcha yozganiga ishonish qiyin.

Bu g‘azalda Navoiyning eng og‘ir yillardagi ruhiyati aks etgan. U ruhiyatning nomi: benavolik. Navoiy umrining oxirida devonlariga tartib berganda, keltirilgan g‘azalni “Gʻaroyibus-sig‘ar” devoniga kiritgan, faqat unga yana bir bayt qo‘shgan:

 

Turfa ko‘rkim, | xal-q komi | birla umrim | bo‘ldi sarf,

Turfaroq bu|kim birovga | yoqmadi bir | xizmatim.

Bu baytda endi qudrat va davlat sohibi bo‘lgan, dunyoning achchiq-chuchugini totgan zotning olam va odam tabiatidagi bevafolik ustidagi o‘y-fikrlari aks etgan.

 

“Chor devon”ning ochqichi

 

“Hayratul-abror”ni anglashda Navoiyning g‘azaliyoti ham katta ahamiyatga molik. Bu o‘rinda ikki baytni ko‘rish bilan cheklanamiz. Birinchisi – “Xazoyinul-ma’oniy” devonlaridan birinchisining birinchi g‘azalidan birinchi bayt:

 

Ashraqat min aksi shamsil-ka’si anvorul-hudo,

Yor aksin mayda ko‘r deb jomdin chiqti sado.

Bu bayt mulamma’ – bir misrasi arab tilida (tabdili: may kosasida quyoshning aksiday ko‘ngulda hidoyat nurlari porlaydi). Gʻazalni akademik A.Rustamov “Xazoyinul-ma’oniy”ning ochqichi deb ataydi. Chindan, bu bayt bilan Navoiy go‘yo deydiki: “Mening she’rlarimni o‘qimoqchimiz? Marhamat, birinchidan, o‘zbek tilining so‘z boyligini yaxshi biling hamda arab va fors tillaridan xabardor bo‘ling – birinchi misra arabcha bo‘lsa, ikkinchi misrada “yor”, “may”, “jom” va “sado” fors tilidan o‘zlashgan so‘zlar, jumla esa – turkiy (misra asosan forsiy so‘zlardan iborat bo‘lsa ham, o‘zbek tilidan xabari yo‘q forsiyzabon tushunmaydi).

 

Ikkinchidan, aruz vaznini biling – birinchi misra 15 bo‘g‘in:

Ash-ra-qat-min-ak-si-sham-sil-ka’-si-an-vo-rul-hudo,

ikkinchi misra esa 13 bo‘g‘in:

Yor-ak-sin-may-da-ko‘r-deb-jom-din-chiq-ti-sado.

 

Ya’ni, bayt barmoq vazni nuqtai nazaridan vaznsiz, vaznsiz nutq esa she’r emas. Mumtoz shoirlar aruz vaznida ijod qilgan. U barmoqdan boshqa vazndir. Aruziy she’r vazni bo‘g‘inlab emas, hijo bilan o‘lchanadi hamda cho‘ziq va qisqa hijolar tartibining qat’iy takrorlanishiga asoslanadi. Yuqoridagi bayt vazni aruz o‘lchovida mukammal (qisqa hijolar kursiv bilan berildi, taqti’ belgilari aruziy she’rlar zamzamasini yengillashtirishga xizmat qilishi mo‘ljallangan[23]):

‘Ash-ra-qat-min | ak-si shamsil | ka’s

i anvo|rul-hudo,

Yo:-r ‘aksin | mayda ko‘r deb | jo:-m-din chiq|ti sado,

– vazn nomi ramali musammani mahzuf, paradigmasi

fo-’i-lo-tun | fo-’i-lo-tun | fo-’i-lo-tun | fo-’i-lun.

Vaznning idealligi ayniqsa mana bunday jadvalda yaqqollashadi:

 

1-rukn  2-rukn  3-rukn  4-rukn

—  V  —  —  —  V  —  —  —  V  —  —  —  V  —

‘Ash-  ra-  qat  min  ak-  si  sham-  sil  ka’-  si  an-  vo-  ru_l  hu—  do

Yo-  r  ‘ak-  sin  may-  da  ko‘r  deb  jo-  m-  din  chiq-  ti  sa—  do

 

Ikkinchi misradagi yor va jom so‘zlari barmoq vaznida bir bo‘g‘in, aruzda esa o‘ta cho‘ziq hijolar bo‘lib, o‘lchovda bir cho‘ziq va bir qisqa hijoga teng bo‘ladi, o‘ta cho‘ziq hijo aruziy she’r zamzamasida o‘ziga xos o‘qiladi: cho‘ziq hijosi ancha cho‘zib, qisqa hijosi esa juda qisqa aytiladi: yooo-r, jooo-m. Bunda o‘ta cho‘ziq hijo undosh tovush bilan tugab (xususan “’”), har doim alohida bir qisqa hijo tashkil etadi (misraning oxirgi hijosi istisno). Yana bir necha misol: do‘o‘s-t, ‘iish-q, kooo-m-gooo-r, pooo-y-baan-d, daas-t-bo‘o‘o‘-s, jaam-’ (hozirgi tilimizda jaaa-m), feyeye-l, ash’ooo-r.

Uchinchidan (ahamiyati bo‘yicha birinchi), ochqich bayt “yor”, “may” (sinonimlari boda, mul, sharob, sahbo), “jom” (o‘rindoshlari: kosa, piyola, qadah, ayoq) so‘zlarining Navoiy ijodida o‘ta muhim o‘rin tutishiga ishora. She’rda bu so‘zlarning har biri uch ma’noda kelishi mumkin:

yor – 1) do‘st, rafiq, mahbub/mahbuba; 2) – suyukli, ma’shuq/ma’shuqa; 3) xudo, iloh, yazid, Alloh, Tangri (Navoiy asarlarida Tengri);

may – 1) mast qiluvchi ichimlik; 2) ishq, sevgi, muhabbat; 3) inson hayotiga ma’no-mazmun beruvchi sifat, tuyg‘u, amal;

jom – 1) tos, tog‘ora; 2) jomsimon narsalar, masalan, osmon yarimsferasi, ko‘pincha kosaga sinonim; 3) ko‘ngil.

May va jom so‘zlarining majoziy talqini keyingi baytda ochib berilgan:

 

Gʻayri naqshi|din ko‘-ngul jo|mida bo‘lsa | zan-gi g‘am,

Yo‘qtu-r_ey so|qiy, mayi vah|dat masalliq | g‘amzudo

(g‘amzudo – g‘amni ketgazuvchi).

Mumtoz adabiyot namunalarini o‘qiganda shuni e’tiborga olish lozimki, so‘z ayni bir baytda o‘z ma’nolaridan faqat birida kelishi ham mumkin yoki ikki, hatto uch ma’noda bo‘lishi ham mumkin. Yuqoridagi baytlarda “yor”, “may” va “jom” so‘zlari faqat uchinchi ma’noda tushunilishi lozim[24]. Shu bilan birga, bir so‘z baytda bir necha ma’noli bo‘lishi aruziy she’rda san’at hisoblanishini ham nazarda tutish kerak. Shuning uchun so‘z mulkining sultoni asarlarini necha marta qayta o‘qimang, yangi-yangi ma’nolarni kashf qilaverasiz.

 

Benavolik

Navoiy, balki Sulton Abusaiddan e’tibor toparman degan umidda, Mashhaddan Hirotga keladi, biroq umidi puchga chiqadi. Aksincha, bu hukmron Sulton Husaynni o‘ziga dushman deb bilgan, Navoiyning taxtga da’vogar temuriyzoda bilan do‘stligidan xabardor bo‘lgan (xabardor qilishgan). Shuning uchun Navoiyni ota meros mulkidan mahrum qilgan, Sulton Husayn xizmatida bo‘lgan tog‘alarini qatl ettirgan. Bundan tashqari Sulton Abusaid butun e’tiborini jangu jadalga qaratgani uchun saltanat o‘ta notinch, na she’r, na shoir, na iste’dod kerak sovuq bir muhit vujudga kelgan edi.

Navoiy uchun kelajak mujmal va qorong‘i bo‘lib qoladi. U nima uchundir yana Mashhadga qaytadi. Lekin bu yerda o‘zini yana ham yolg‘izroq holda ko‘radi, hatto darveshlar qo‘nib o‘tishi uchun qurilgan xonaqohda yashashiga to‘g‘ri keladi: “Sulton Abusaid Mirzo zamonida Mashhadda g‘arib va xas­ta bir buq’a (xonaqoh, darveshlar qo‘nadigan maskan)da yiqilib erdim” (“Majolisun-nafoyis”dagi Shayx Kamol Turbatiy bilan uchrashuv xotirasidan).

Bugun – poligrafik inqilob davridaki qalam bilan tirikchilik qilish qiyin, u zamonlarda esa shoirlik tirikchilik manbai bo‘lolmas edi. Hatto she’r yozish uchun qog‘ozning o‘zi tillaga barobar bo‘lgan. Bugun shoir yo jurnalistlik, yo muharrirlik, yoki mudarrislik qilib oila teb­ratishi mumkin, u davrlarda shoirlar har qancha iste’dodli bo‘lmasin, biror kasb bilan shug‘ullanishga majbur, nazm esa ko‘ngilyozar vosita (ya’ni xobbi) edi, xolos. Faqat bu qoida Navoiyga tegishli emas – uning bolaligi ma’rifatparvar Shohrux davriga, o‘smirligi nazmparvar Abulqosim Bobur davriga to‘g‘ri kelib, noyob iqtidorli shoir sifatida elga tanilgan ediki, hamisha iste’dodini qadrlovchi temuriy hukmron topiladi, deb o‘ylagani tabiiy. Shuning uchun taqdir charxpalagi chappasiga aylanishini kutmagan, homiysi 35 yoshida vafot etishini o‘ylamagan, o‘z umrini batamom nazmga bag‘ishlash niyati bilan voyaga yetgan, buyuk asarlar yaratish rejasi bilan yashayotgan edi.

Bu ham Yaratganning bir hikmati bo‘lsa kerakki, Navoiy taqdirida 9 balli zilziladay keskin o‘zgarish yuz berib, qiyinchiliklar davri boshlanadi. Bu davrning nomi – benavolik. Navoiyning benavoligi.

 

Navo va benavolik

 

So‘z – o‘ta tilsimli hodisa. U juda jo‘n bo‘lishi ham, nihoyatda murakkab, qatma-qat ma’noli bo‘lishi ham mumkin. So‘zning keyingi xususiyati ibora va jumlalarning ma’nosini yana ham murakkablashtirishi tabiiy. Adabiyot so‘z san’ati sifatida nutqning bu xususiyatidan unumli foydalanadi, moʻjizalar yaratadi. Ayniqsa, Navoiy she’riyati.

Uning ijodiy merosida muhim o‘rin tutuvchi so‘zlardan biri – “navo”. Shu qadar muhimki, bu so‘zning mumtoz adabiyotda navobaxsh, navogoh, navozanda, navosoz, navosiz, benavo kabi o‘ndan ziyod hosilalari muntazam qo‘llangan.

“Navo” so‘zining o‘zi ham ko‘p ma’noli. Misol uchun, ulardan biri Markaziy Osiyo arxitekturasida arka ma’nosiga ega, yana biri uy jihozlarini bildiradi. Bugungi o‘zbek tilida bu so‘z kuy, qo‘shiq ma’nosini anglatadi, xolos. Bu taassufga loyiq hol. Zotan kuy, qo‘shiq “navo” so‘zining eng tub ma’nosi ham emas, eng muhim ma’nosi emas.

Misol uchun, Navoiyning “Masnaviy” asaridagi[25] mana bu baytni olaylik:

 

Ne bir ah|li davlat|di-n_oncha | umid

Ki, andin | navo top|sa bir no|umid.

 

Unda Abulqosim vafotidan so‘ng Xurosonda yuzaga kelgan ahvol tilga olingan. Bu baytda “navo” deganda nima ko‘zda tutilgan? Ravshanki, aslo musiqa emas.

Lug‘atlarga murojaat etaylik. 5 jildli “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da “navo” so‘zining beshta ma’nosi berilgan: birinchi o‘rinda kuy, ohang, qo‘shiq, so‘ng: zavq, maqom nomi, nola va me’morchilikda qo‘llanadigan bezak. Ko‘rinib turibdiki, bu ma’nolarning birortasi ham bayt mazmuniga muvofiq emas. P.Shamsiyev va S.Ibrohimovning “Navoiy asarlari lug‘atida ham “navo” so‘zining beshta ma’nosi berilgan: 1) ovoz, sado; 2) kuy, muzika, ohang; 3) kuy nomi; 4) boylik; 5) nasib, bahra. Dastlabki uch ma’no bir-biriga yaqin va baytga tushmaydi. Baytdagi “navo” boylik deb tushunilsa ham ma’no chiqmaydi, faqat so‘nggi ma’no ancha yaqin.

Eronning “Dehxudo” nashriyot uyi tomonidan nashr etilgan mashhur “Fors tili lug‘atnoma”sida “navo” so‘zining birinchi ma’nosi sifatida “tirikchilik, kun ko‘rish vositasi” (“vasoyili zindagi”) ma’nosi berilgan. Hech shubhasiz, yuqoridagi baytda xuddi shu ma’no o‘rinli: hayotdan noumid bo‘lgan odam uchun bir burda non tutadigan ahli davlat (boy-badavlat) topilishidan umid qolmadi. Naqadar achchiq so‘zlar.

 

Yana bir misol:

 

Navoyi o|hi navoso|zi sho-h_Abul|g‘oziy

Sipeh-r mar|taba Sulton | Husay-n Boy|qaro,

 

– ravshanki, shoir kuylovchi emas, dodga yetuvchi Sulton ohimga chora qiladi, demoqda.

Albatta, “navo” so‘zi mumtoz adabiyotda kuy, qo‘shiq ma’nosida juda ko‘p uchraydi:

 

To tuzdi Navo|iy oyati ishq,

Ish-q_ahli aro | navo bo‘lubtur.

 

Ayniqsa, bulbul so‘zi bilan birga kelganda navo kuyni bildirishi tabiiy:

 

Navoiy | erur bul|buling, le|ki-n_ey gul,

Unuttur|di hajring | xazoni | navosin.

 

* * *

 

Dam urma bu | chamanda, Na|voiyki, bir | gule

Bilmas zag‘an | fig‘onini | bulbul navo|sidin.

 

“Navo” so‘zi bir baytda har ikki ma’noda kelib, tajnis san’ati hosil qilishi mumkin:

 

Dedi-m_“Ey gul|rux, Navoiy|g‘a navo yet|kur. Dedi:

“Kim ko‘rubtur | bo‘lganin bul|bul navog‘a | ehtiyoj?!”

 

– Ey gulrux, Navoiy dardiga navo (chora) qil desam, u “Sen nazmning bulbulisan-ku, bulbul navo (kuy)ga muhtoj bo‘lganini kim ko‘rgan?” deya gapni boshqa yoqqa burdi.

 

Mana bu baytdagi iyhom san’ati “navo” so‘zining ikki ma’noligiga asoslangan:

Ey, navbaho|ri orazing | subhiga jon|parvar havo,

Andin gulu | bulbul topib | yuz bar-g bir|la ming navo.

 

– ikkinchi misradagi barg va navo so‘zlarining yuzadagi ma’nosi: gulning bargi va bulbul navosi; shoirning asil niyatini ifoda etuvchi ma’nosi: barg – hosil, samara; navo – dardga chora, ya’ni muddao yetish.

 

Darvoqe, yuqoridagi “Ishq ahli aro navo bo‘luptur” misrasiga ham iyhom xos.

Navoiy she’rlarida “navo” so‘zining bo‘lishsizlik shakli bo‘lmish benavo=navosiz 99 foiz holda kuy-qo‘shiqqa aloqador emas. Bir foizga mansub misol:

 

Havoyi gul|shani qud-s_et, | Navoiykim, | xu-sh_ermastur

Zag‘anlar bir|la bu gulshan|da bo‘lmoq be|navo asru,

 

– “She’riyatning pok gulshanini o‘zingga muqaddas deb bilgan ekansan, ey Navoiy, undagi qarg‘alar ichida sen benavo bo‘lishing – kuylashni ularga berib qo‘yishing yaxshi ish emas”.

Bunday baytlar istisnodir. Mana bu misolni olaylik:

 

Navoiy, be|navoliq she|vasin berma | ilikdinkim,

Navo har kim|ki istabdur, | topibdur be|navolig‘din,

 

– bu baytda uch o‘rinda kelayotgan “navo” o‘zakli so‘zlarning kuy, qo‘shiqqa aloqasi yo‘q: “Ey Navoiy, faqirlik tarzini qo‘ldan chiqarma, zotan kimki tom ma’nodagi navo – Yor vasliga yetishni istagan bo‘lsa, faqat faqirlik bilan erishgan” (Vallohu a’lam).

Balog‘at ilmiga ko‘ra, baytning boshida – taxallusda ham “navo” kuy emas.

Bu bayt munosabati bilan ta’kidlash o‘rinli: “navo” so‘zi “bulbul” bilan birga kelganda kuyni bildirgani kabi, “benavo” so‘zi “gado” bilan kelganda faqat “bechora, hech vaqosi yo‘q” ma’nosi bila qovushadi:

Gadolig‘ et|ti Navoiy | aning viso|lini, lek

Sha-h_etsa o|r, ne tong, be|navo gado|lardin?!

(Navoiy ma’shuqasidan visol tilagan edi, u xuddi shoh isqirt gadodan or qilganiday munosabat bildirdi, husn saltanatining shohi-da.)

Yana bir shu mazmundagi bayt:

 

Navoiy be|navoliq bir|la jon bersa | ajab ermas

Ki-m_ul oro|mijon ogo|h_emas bu be|navosidin,

– hozirgacha hech kim kuysiz qolsa, jon bergan emas.

 

Taxallus

 

Navoiy o‘ziga taxallus tanlaganda “navo” so‘zining qaysi ma’nosini nazarda tutgan? Bizningcha, bunday savol noo‘rin – har ikki ma’noni (bu akademik A.Rustamov fikri). Ming afsuski, “Navoiy” taxallusining ma’nosini kuy, muzika bilan bog‘lash keng tarqalgan. Aminmizki, bo‘lg‘usi buyuk mutaffakkir o‘ziga taxallus tanlaganda, bu so‘zning har ikki ma’nosini yaxshi bilgan va inobatga olgan, shu bilan birga uning “madadkor, chorasoz”, ya’ni bosh ma’nosini birinchi o‘rinda ko‘zda tutganining ehtimoli yuqori. Ya’ni, navoiy = navoyi, navobaxsh, navosoz – 1) madadkor, yordam qo‘lini tutuvchi; 2) kuylovchi.

“Saddi Iskandariy” dostonining Darveshaliga bag‘ishlangan bobidagi mana bu bayt mashhur:

 

Navosiz | ulusning | navobax|shi bo‘l,

Navoiy | yomon bo‘l|sa, sen yax|shi bo‘l.

 

Navoiyning ukasi Darveshali Balxda hokim bo‘lgan, ammo akasiga ko‘p tashvishlar keltirgan. Xususan, yurt obodligi bilan shug‘ullanish o‘rniga siyosiy o‘yinlarga berilib, akasini norozi qilgan. Hatto Sulton Husayn uni qatl etishiga bir baxya qolgan.

Navoiy ukasiga butun bob davomida qattiq tanbeh berib, otalarcha g‘amxo‘rlik bilan nasihat qilar ekan, qalbidagi toshday og‘ir dard bilan yuqoridagi baytni bitgan:

“Qiynalib yashayotgan xalqqa navobaxsh = madadkor bo‘l. Agar Navoiy bunday yumushni yaxshi bajarmagan bo‘lsa, sen undan yaxshiroq bo‘l”.

Bu baytdagi navosiz va navobaxsh so‘zlarini kuy bilan bog‘lash g‘irt bema’nilik bo‘lar edi.

Navoiy g‘azallarini o‘qiganda taxallusni shunchaki an’ana deb o‘tib ketmaslik kerak, chunki baytda so‘z taxallusdan tashqari turdosh ot ma’nosida ham kelishi, ustiga-ustak ayni bir paytda qo‘llovchi va kuylovchi ma’nolarini bildirishi ham istisno emaski, natijada iyhom san’ati yuz berishi mumkin:

 

Navoiy be|navolig‘ bir|la doim may | ichar, bir kun

Navo naqshi|ni davron mut|ribi bazmi|da cholg‘ay deb.

Hatto:

Benavodur | Navoiy ol|lingda,

Tong emas bo‘l|sa benavo | muhtoj.

baytida (mazmunan munojot) uch qavatli iyhom:

1) taxallus: huzuringda Navoiy bir gadodek, bechoradirki, muhtoj bo‘ladi-da;

2) navosoz: oldingda hatto bulbuldek kuylaydiganlar ham sukutga cho‘mib, bir bechora tarzida sening iltifotingga muhtoj;

3) homiy: sening oldingda hatto boyu badavlatlar ham bechoraki, ular sening lutfingga muhtojligidan ajablanma. (Vallohu a’lam.)

Daho shoir taxallusini “Navoyi” deguvchi adabiyotshunoslar yo‘q emas. Bunga qo‘shilib bo‘lmaydi. Birinchidan, uning she’rlarida 99 foiz holda vaznga V – – qolipidagi so‘z tushadi, Navoyi so‘zining qolipi esa V – V bo‘lib, ayrim hollardagina uchraydi. (Mumtoz adabiyotda vazn taqozosi bilan taxallus nonormativ shaklda qo‘llanishi keng tarqalgan: Muqimiy–Muqimi– Muqim–Muqiym, Uvaysiy–Uvaysi–Vaysiy va hokazo.) Ikkinchidan, Nizomiy, Nasimiy, Jomiy, Hiloliy, La’liy kabi yuzlab misol ko‘rsatib turibdiki, taxallusda so‘nggi “i” unlisi cho‘ziq bo‘lishi lozim, hozirgi alifboda cho‘ziqlik aynan “-iy” tarzida ifodalanadi. Uchinchidan, navoyi, gadoyi, vidoyi so‘zlari lug‘atda bor, ammo vafoyi, muammoyi, halvoyi, naimi, safoyi, baqoyi, doyi, fanoyi, zeboyi, ziyoyi so‘zlari mavjud emas, “Majolisun-nafoyis”da zikr etilgan ularga o‘zakdosh taxalluslar Vafoiy, Muammoiy, Halvoiy va hokazo ekanligi shubhasiz. To‘rtinchidan, atoyi, gadoyi, fidoyi, binoyi kabi shakl so‘zga jo‘nlik ma’no ottenkasini berib, taxallusga xos bo‘lishi lozim shoirona yuksak ma’noga ziddir. Navoiy emas, Navoyi deguvchilar aynan mana shuni e’tiborga olsalar durust bo‘ladi.

 

Navoiyning Navoiyligi

 

Navoiyning Darveshaliga murojaatidagi achchiq ta’na ostidagi haqiqat, ya’ni Navoiyning buyuk navobaxshligi ukasiga ham, butun zamondoshlariga ham yaxshi ma’lum bo‘lgan. Manbalarda bu borada shahodat ko‘p.

Zahiriddin Muhammad Bobur “Boburnoma”da yozadi: “Ahli fazl va ahli hunarga Alisherbekcha murabbiy va muqavviy (quvvatlovchi – bu ham navoiy so‘zining sinonimi) ma’lum emaskim, hargiz paydo bo‘lmish bo‘lg‘ay. …Muncha binoyi xayrkim, ul qildi, kam kishi mundoq muvaffaq bo‘lmish bo‘lg‘ay”.

Xondamir “Makorimul-axloq” risolasida yozadi:

Ushbu so‘zlarni yozuvchi (ya’ni Xondamir)ning fikricha, ul hazratning xazinasida biror yili ham zakot to‘lashga vojib bo‘ladigan darajadagi oltin yig‘ilmas edi. Chunki mulozimlari qo‘liga (Navoiyning hisobxonasiga) kelib tushgan har qanday daromad tez orada turli tabaqa va guruh vakillari bo‘lgan kishilarga in’om sifatida sarflanardi yoki maskanlar qurish ishiga xayriya qilinar edi.

She’riy misra (tabdil): Taqvodorlar qo‘lida turmas mol-dunyo.

Har doim ezgulik va saxovat dengizi bo‘lgan bu Amir (ya’ni Navoiy) bilan uchrashishga muyassar bo‘lgan ulug‘lar muhtoj kishilarning nomlarini aytardilar, ul hazrat ham (muhtojlarning) ehtiyoji darajasidan kelib chiqqan holda o‘z in’om dasturxonidan (ya’ni mablag‘idan) ularni bahramand etardilar.

Xondamir Navoiy bilan uchrashganlarning iltimosiga muvofiq qilingan xayriya haqida so‘zlamoqda. O‘zbekiston FAning Abu Rayhon Beruniy nomidagi ilmiy tadqiqot instituti fondida “Navoiy albomi” deb ataladigan manba saqlanadi. Unda Abdurahmon Jomiy, Xo‘ja Ubaydulloh Ahror, Muhammad Tabodgoniy, mashhur shayx Alouddin Attorning nevarasi Muhammad Attor va boshqa jami 16 kishining 600 ga yaqin maktubi o‘rin olgan. Xatlarning mutlaq ko‘pchiligi, xususan, Jomiyning 300 dan ziyod xati Navoiyga taqdim qilingan bo‘lib, ularda asosan qaysidir muhtoj kishiga yordam ko‘rsatish so‘ralgan. Navoiy bunday iltimoslarning birortasini ham e’tiborsiz qoldirmagan, aksincha, so‘ralganidan ziyod qilib bajargan[26]. Bu borada Navoiy amal qilgan prinsip mana bu qit’ada bayon etilgan:

 

Debon bergan | kishi erdur, | valekin

Demay bergan|ga erlik bil | musallam.

 

Ne deb, ne ber|sa bilgil o|ni xotun,

Debon bermas|ni xotundin | dag‘i kam.

 

(Xayriya qilaman deb, qilganni inson bil, ammo so‘rashini kutib o‘tirmay xayriya qilganni a’loroq bil. Shuncha beraman, deya o‘shancha bergan u qadar saxiy emas, umidvor qilib bermaganni esa umuman inson sanama.)

Navoiyning kichik zamondoshi Faxriy Hirotiy “Latoyifnoma” asarida yozadi: “Har kuni 75000 dinor amir xazinasiga tushar edi va 15 000 chiqim bo‘lar edi”. Bu ma’lumotni shunday tushunish kerak: 75000 dinordan 15 000 Navoiyning kundalik ehtiyojlari va xayr-ehson uchun sarflangan, 60 000 esa qurilish, mudarris, imomlarga maosh, tolibi ilmlarga nafaqa va boshqa ishlarga yo‘naltirilgan. Chunki Hirotiy shunday davom etgan: “Odamlarga har yili mingta sarpo tayinladi va 370 ta xayrli imorat qurdi”.

Bir dinor og‘irligi bir misqol – 2,5 grammdan 5,5 grammgacha oltin, ko‘pincha kumush tanga. Agar bir gramm oliy probali kumush hozirgi birjada 0,88 dollar ekanligini hisobga olib, 14 asrdagi bir dinordagi kumush miqdorini 4 gramm desak, Navoiyning bir kunlik daromadi 140 ming dollardan oshadi. Agar Faxri Hiroiy oltin dinorni nazarda tutgan bo‘lsa, raqam 10 millionni tashkil etadi.

Bu daromadning deyarli hammasi xayriyaga sarflangan. Bu xususda Navoiyning o‘zi “Vaqfiya”da yozadi:

Chun ul hazrat hukmi jihatidin va taklifi sababidin maosh maz­ra’i yobis qolmasun deb, biror nima ziroatqa ishtig‘ol ko‘rguzdum. Chun ul ishimda qila olg‘uncha shariat jonibi mar’i va insof tarafi malhuz erdi, Tengri inoyatidin ko‘p mahsullar hosil va g‘animatlar vosil bo‘la kirishti. Bu jumladin o‘z maoshimg‘a soyir avomdin birining maoshi o‘tguncha issiq-sovuq daf’i uchun bir turma to‘n dag‘i mung‘a munosib yemakka qone’ bo‘lub, qolg‘onning ba’zisin ul hazratning mulozamati maslahati uchun, kelish-borishg‘a va navkar va mutaalliqlar ulufasig‘a va cherik yarog‘ig‘a sarf qildim va ba’zini aning saboti davlati uchun duo va davomi saltanati uchun toat qilur mustahiqlarg‘akim – yetkurdum. Va ba’zinikim, jami’ ­ma’unot va borcha taklifotdin ortti, biqoi xayr bino qildim…

(Sulton Husayn hukmi va taklifi bilan menga ajratilgan yerlar bo‘sh qolmasin deb, dehqonchilik ishlarini tashkil etdim. Bu ishlar shariat buyurganiga muvofiq, insof bilan qilingani uchun Tengri inoyati bilan mo‘l hosil olinar va katta daromad keltirar edi. U daromaddan o‘zimga oddiy xalqning maoshicha olib, issiq-sovuqdan saqlanish uchun bir jundan to‘qilgan to‘n va shunga yarasha yemakka sarflash bilan qanoatlanib, qolganini Sulton Husayn maslahati bilan Hirotga kelib-ketuvchilar harajatlariga, navkar va ularga xizmat qiluvchilarning maoshiga va qurol-aslahasiga sarf qildim, bir qismini davlat barqaror va saltanat bardavom bo‘lishini tilab duo qilishsin degan niyatda muhtojlarga yetkazdim. Tirikchiligim va yuqorida sanalganlardan ortganining hammasini xayriya uchun xizmat qiladigan bino va inshootlar qurishga sarfladim.)

Navoiy qurgan bino va inshootlar bir necha tarixiy asarlarda sanab o‘tilganki, har qanday abror ham hayratga tushadi. Uning homiyligida ijod qilgan olim, adib va san’atkorlar soni yuzdan oshadi, tolibi ilmlarning esa sanog‘i yo‘q.

Navoiyning xayriya ishlari sanalsa, qalin kitob bo‘ladi. Shuning uchun yana bir chizgi bilan cheklanamiz. O‘sha davrda Hirot bilan Mashhad yer yuzidagi eng yirik shaharlardan bo‘lgan. Bu ikki shaharda har kuni Navoiy hisobidan jonliqlar so‘yilib taomlar tayyorlanib, beva-bechoralar qorni to‘yg‘azilgan.

Qisqa qilib aytganda, Navoiy millionlab, hatto milliardlab topganining deyarli hammasini xayriyaga sarflagan. Butun insoniyat tarixida Navoiydek saxovat sohibi, “navosiz ulusning navobaxshi” bo‘lgani ma’lum emas.

Shunday ekan, buyuk bobomiz taxallusining ma’nosini musiqa bilangina bog‘lash adolatdan emas, bu ma’noga ko‘proq urg‘u berish esa noto‘g‘ridir. Misli ummon sohilida yashab, uning ne’matlaridan foydalanish, jumladan, marvarid terish o‘rniga sohildagi chig‘anoqlar bilan cheklanganday.

 

Navoiyning kelib chiqishi

 

Yana Navoiyning tarjimai holiga qaytaylik. Benavolik davrining oxiri ko‘rinmagani sababidan u Xurosonni tashlab chiqib Samarqandga yo‘l oladi. Bu uning uchun og‘ir qaror edi. Chunki Navoiy Hirotni nihoyatda yaxshi ko‘rgan:

 

Navoiyo, | chu emas nas|ya naq-d bir|lan teng,

Behish-t vo|izi purgo‘|g‘avu Hiro|t – ma-nga.

(behisht – jannat, purgo‘ – ko‘p so‘zlovchi, ezma)

 

Mutlaq ko‘pchilik tadqiqotchilar Navoiy Hirotda tug‘ilgan, degan fikrni bildiradilar. Navoiy tarjima holi bilan bog‘liq manbalar bo‘yicha yirik mutaxassis Sh.Sirojiddinov u Kobul viloyatida tug‘ilgan bo‘lishi mumkin, degan fikrni ilgari surdi. Nima bo‘lganda ham Navoiy esini taniganidan boshlab Hirotda voyaga yetgan va uning bu shaharga muhabbati shu bilan izohlanadi. Shunga asoslanib ayrim sharqshunoslar Navoiyning bugungi O‘zbekistonga aloqasi yo‘q, degan fikr bildiradi. Bu g‘ayriilmiy yondashuvdan o‘zga narsa emas.

Hirot 1380 yilda (Navoiy tavalludidan nari borsa uch avlod oldin!) Amir Temur davlati tarkibiga qo‘shilgan va shu yildan Xuroson viloyatining markaziga aylantirilib, Mironshoh voliy etib tayinlangan. Sharafiddin Ali Yazdiyning yozishicha, 14 yoshli Mironshohga viloyatni boshqarishda yordam berish uchun 10 dan ortiq bek va saroy arboblari hamda 10 ta qo‘shin (!) oila a’zolari bilan Hirotga safarbar etilgan. Shundan keyin ham ko‘plab movarounnahrliklar, balxliklar va xorazm­liklar Sharqiy Xurosonga ko‘chib borishda davom etgani tabiiy – bu demografiyaning qonuni. Navoiyning bobosi, balki otasi Gʻiyosiddin Kichkina xizmat yuzasidan Hirotga shu tariqa borib o‘rnashgan va Alisher tug‘ilgan. Navoiyni o‘zbek emas deyish, Hindistonning Motixari shahrida tug‘ilgan yozuvchi Jorj Oruellni, Kalkuttada tug‘ilgan Uilyam Tekkereyni ingliz emas, Jazoirda tug‘ilgan Alber Kamyu va Iv Sen-Loranni fransuz emas deyish bilan barobar.

Mana bu tarixiy dalil ayniqsa diqqatga sazovor. Xondamir “Makori­mul-axloq”da yozadi: Sohibqiron (Sulton Husayn)ning dong‘i taralgan ulug‘ otasi Sulton Gʻiyosiddin Mansur (Alloh uning qabrini munavvar etsin), saodatli podshoh Mirzo Sulton Muhammad Boyqaro hamda uning yaqin qarindoshlari va yaqinlari hamisha buyuklik gulbutasi g‘unchasi (ya’ni Alisher – A.A.)ga mehribonlik va g‘amxo‘rlik ko‘zi bilan qarashar… edi.

Bu so‘zlarni Faxriy Hirotiyning “Latoyifnoma”sidagi quyidagi ma’lumot bilan qiyoslaylik: “(Navoiy)ning ona tomonidan bobosi Shayx Abusaid Chang Mirzo Boyqaro xonadonida amirul-umaro vazifasida edi”.

Demak, Navoiyning ona tomonidan bobosi Abusaid Chang Sulton Husaynning bobosi Boyqaro Mirzoga xizmat qilgan. Bu Boyqaro mirzo Umarshayx mirzoning o‘g‘li, Umarshayx mirzo esa Amir Temur tomonidan Farg‘ona viloyatiga ma’lum muddat hokim etib yuborilgan. Bunga ko‘ra Sulton Husayn va Navoiyning bobolari Hirotga ko‘chib kelishdan avval qanchadir muddat Farg‘onada yashagan.

Navoiy Xurosonni tashlab chiqar ekan, Movarounnahrga, “ro‘yi zaminning sayqali”, “ilm-fan qubbasi” bo‘lgan Samarqandga yo‘l olishi tabiiy edi. Sh.Sirojiddinov isbotlaganidek, Navoiy Samarqandga Sulton Abusaid tomonidan surgun qilinmagan, balki o‘z ixtiyori bilan otlangan. Zero o‘sha paytda Navoiy Mashhadda ediki, Sulton yosh shoir taqdiri bilan hatto qiziqmagan ham bo‘lsa kerak. Eng muhimi, uning Samarqandga hijratining sabab va maqsadlar “Masnaviy” asarida aniq bayon etilgan.

 

“Masnaviy”

 

Masnaviy (arabcha: juftlik) – aa, tarzida qofiyalanadigan baytlardan tarkib topgan she’riy asar. Atigi bir baytdan “Shohnoma”day ­dostongacha bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha masnaviy so‘zi dostonga sinonim tarzida ham qo‘llanadi. Shu bilan birga, “Xazoyinul-ma’oniy” majmuasiga faqat bir she’r “Masnaviy” nomi bilan kiritilgan. U qofiyalanishiga ko‘ra masnaviy, hajmiga ko‘ra – kichik doston (152 bayt), maqsadiga ko‘ra – Hirotga, Sayyid Hasan Ardasherga maktub, mazmuniga ko‘ra o‘ta muhim tarixiy hujjatdir. Hujjat bo‘lganda ham rostu to‘qima aralash bitik emas, Navoiyning o‘z qo‘li bilan yozilgan, tarixiy haqiqat muhrlangan manba. Shunga qaramay, Navoiy hayoti va faoliyatini o‘rgangan ko‘plab tarixchilar, xususan, V.V.Bartold e’tiboridan chetda qolgan va buning oqibatida Navoiyning tarjimai holi borasida talay asossiz fikrlar aytilgan.

“Masnaviy” mutaqoribi musammani mahzuf vaznida yozilgan. “Shohnoma”, “Xamsa” tarkibidagi Iskandar haqidagi dostonlar kabi, bu vaznda yozilgan she’rlar salmoqli zamzama bilan o‘qiladi:

fa’uvlun fa’uvlun fa’uvlun fa’ul

(bunday paradigma, ya’ni qoliplarda “’”harfi “f” va “l” bilan teng­huquqli undoshdir).

Navoiy “Masnaviy”sida ruhiyatni sira ham bosiq deb bo‘lmasa-da, Navoiy aynan shu vaznni tanlagan ekan, bu bejiz emas: u asarda o‘z davri ustidan hukm “o‘qigan” o‘rinlar mavjud.

Asar dostonlarga xos an’ana – Allohga hamd bilan boshlanadi:

 

Sano Haq|qakim, ko|shifi ho|l_erur,

Xirad mush|kiloti:|ga hallo|l_erur.

 

Navoiy an’anada ham novatorligini namoyish etgan: sano aytar ekan, benavo holga tushganidan kelib chiqib, Allohning inson ruhiyatidagi holni biluvchi, qiyin ahvolga tushib, aql hal etishga qiynalayotgan mushkillarni yechib beruvchi ekanligiga urg‘u bermoqda. Shuningdek, quyidagi baytlar Navoiyning safarga otlanishi bilan bog‘liq:

 

Hazar ich|ra be:cho|ralar yo|vari,

Safar ich|ra o:vo:|ralar rah|bari

(hazar – muqim yashash, yovar – madadkor, navoiy so‘zi sinonimi).

 

Ne solik|kakim, dash|t_etib jil|vagoh,

Tavakkul|ni aylab | a-nga zo|di roh…

(solik – yo‘lovchi, zodi roh – yo‘l ozig‘i).

U davrlarda olis masofalarga safar, ayniqsa, mablag‘i yo‘q – benavolar uchun og‘ir sinov bo‘lgan:

Safarni | tamug‘din | nishon ay|labon,

Tamug‘ ran|ji-n_andin | ayon ay|labon

(tamug‘ – do‘zax, ranj – azob).

Shu bilan birga benavo uchun yakkayu yolg‘iz tayanch ham Allohdir:

 

Ko‘-ngulsiz|ga mushfiq, | kishi:siz|ga – yor,

Umi:di | yo‘-q_el an|di:n_ummi:|d-vor.

 

(So‘ngi misra aruz mahoratiga yana bir misol.) Hamddan so‘ng Nabiy alayhissalomga ikki baytli durud aytilib, maqsadga o‘tilgan – Sayyid Hasan Ardasherga murojaat qilingan:

 

A-ngakim, | erur faz|l avji:|da mehr,

Ne mehre:|ki, bir zar|ra an-ga | sipehr…

(mehr – quyosh, sipehr – osmon)

 

Vafo an|ga – pesha, | saxo an|ga fan,

(pesha – odat, saxo – saxovat)

Vafou | saxo ko|ni Sayyid | Hasan…

 

Ma-ngakim, | vidoding|g‘a xursan|d-men,

(vidod – do‘stlik)

Janobing|g‘a shogir|du farzan|d-men,

 

Gʻame: yet|ti charxi | jafope|shadin,

Hamul an|jumi xo|ri-j_ande|shadin.

(Boshimga jafokor falakdan va ixroj yulduzlaridan g‘am toshi yog‘ildi).

 

Ki bo‘lmoq | vatan ich|ra dushvo:|r_edi,

Ko‘-ngulga | jalo daf|’i ozo: |r_edi,

(Xurosonda qolish menga qiyin bo‘lib qoldi, tinmay ko‘ngimga sanchilgan tikanlarni sug‘urish ham azob.)

She’riy maktub Hirotga yuborilgan deb hisoblanadi. Shu munosabat bilan savol tug‘iladi: nima sababdan Navoiy o‘z otasidek bo‘lgan Sayyid Hasan Ardasher huzuriga borib boshpana topmagan? Keyingi baytlarda uning ham safarda ekanligi qayd etilgan va safardan qaytib yor-birodarlar bilan ko‘rishganda Navoiyni ham yod etishni so‘ragan. Chamasi, u Haj safaridami bo‘lgan-u, hali qaytmasidan Navoiy Samarqandga qarab yo‘lga chiqqan va Hirotga borayotgan kishidan maktubni yetkazishni so‘ragan.

 

Degaysen|ki-m_ ul zo|ri ovo|ravash

Ki, hijron | mayidin | bo‘lib jur|’akash,

 

Ne qildi | ekin charxi nobax|tiyor

Ki, sargash|talik ay|ladi ix|tiyor?

 

Ustozida tug‘ilishi mumkin bo‘lgan bu xayoliy savolga javoban Navoiy Xurosondan chiqib ketishiga uchta sababni keltiradi. Birinchisi – navosizlik bo‘lib, batafsilroq to‘xtalishni talab etadi (shuning uchun qolgan ikki sababga keyingi bo‘limlarda qaytamiz):

Manga ne|cha nav’_o‘l|di becho|ralig‘.

O‘z navbatida navosizligiga sabab – uning peshonasiga shoirlik bitilganida. Shoir bo‘lganda ham tengsiz iqtidorli:

 

Falak ko‘r|madi men | kibi no|dire,

Nizomiy | kibi naz|m_aro qo|dire.

 

Navoiy o‘zining butun ijodiy merosi davomida Nizomiyni o‘tgan barcha shoirlar ichida eng buyugi deb hisoblagan va aslida ham shunday – Nizomiy she’rlari shakl mukammalligi va mazmun chuqurligi bilan ajralib turadi va undan keyin yashagan shoirlar har qancha intilsa ham Nizomiyga yeta olmaganlar. Shu bilan birga bu baytda Navoiy o‘z nazmiy qudratini Nizomiyga tenglashtirmoqda.

 

Ne nazme | de-r_ersam | men-e dar|d-nok

Ki, har har|fi bo‘lg‘ay | aning dur|ri pok,

(she’r yozsam, mazmuni dard bilan yo‘g‘rilgan, har bir harfi esa tiniq durday bo‘ladi).

Bugina emas, Firdavsiy o‘z “Shohnoma”sini 30 yilda yozgan bo‘lsa, Navoiy xuddi shunday asarni 30 oyda yoza olish qudratiga egaligini aytadi:

 

Ani der|ga bo‘lsa | qachon rag‘|batim,

(yana bir “Shohnoma”ni yaratishni istasam)

Erur on|cha Haq lut|fidin quv|vatim

 

Ki, har ne|cha nutq_o‘l|sa kohil|saroy,

(shoshilmay yozganda ham)

Biligay|me-n_o‘ttuz | yilin o‘t|tuz oy.

 

Ma’lumki, “Shohnoma”da Eron podshohlari tarixi rivoyat qilingan. Navoiyning chindan “Shohnoma”ga javob berish niyati bo‘lgan, faqat unda Turon hukmdorlari to‘g‘risida hikoya qilish nazarda tutilgan. Ammo afsuski Navoiy nisbatan erta vafot etib, bunga ulgurmagan. Xo‘sh, nima uchun oldinroq yozmagan? Fikri ojizimizcha, Navoiy uchun “Shohnoma”ga nisbatan “Xamsa”ga javob yozish muhimroq bo‘lgan, chunki birinchi asar shunchaki hikoya bo‘lsa, Nizomiy “Panj ganj”i intellektual adabiyotning yuksak namunasi edi.

Aynan mana shu holat bilan bog‘liq “Masnaviy”ning quyidagi to‘rt bayti Navoiy devonlarining nashrlarida tushirib qoldirilgan:

 

Ne “Shahno|ma”kim, “Xam|sa”g‘a ur|sa-m_al,

Aning pan|jasi so|ri yetkur|sa-m_al,

Umidim | bukim, ay|labon fat|hi bob

Qo‘lum ber|ga-y_ul pan|jag‘a do|g‘i tob,

 

O‘tuz yil|ki, oni | Nizomiy | demish,

Qoshimda | erur ik|ki-uch yil|li-k_ish.

 

Ammo buning qadriga yetadigan, yozish uchun sharoit yaratib beradigan homiy qani:

 

Qachon o|ni der baz|mini tuz|gamen?!

Demakni | xaloyiq|qa ko‘rguz|gamen?!

 

Bu to‘rt bayt professor A.Abdug‘afurov tomonidan topilib, Bokuda chiqadigan “Voprosы tyurkologii” jurnalida e’lon qilingan. Ularda shunchaki zamona zulmidan alamzada yigitning o‘ziga bino qo‘yishi emas, balki dilining tubidagi o‘y-niyatlarning yuzaga chiqishi aks etgan – o‘sha paytdayoq Navoiyda “Xamsa” yozish niyati tug‘ilganiga shahodat. Oradan o‘ttiz yil o‘tib, o‘z “Xamsa”sini yozib tugallagan Navoiy qayd etadiki,

 

Nizomiy|ki, naz-m_ah|li usto|didur,

Aning tab|’i so‘z jin|si naqqo|didur

 

Ki bu gan|j-lardur | mato’i | aning,

Mato’i | nekim, ix|tiro’i | aning,

 

Hamono|ki eldin | kanore | tutub,

Yarim qar|n zahmat | chekib, qon | yutub,

 

Topa ol|di besh gan|j mifto|hini,

Yana on|cha vaq-t_et|ti islo|hini…

 

Necha to|j-vardin | topib par|varish,

Ishi bu | o‘tuz yil|da erdi | bu ish.

 

(Shoirlarning ustodi maqomidagi Nizomiyning ta’bi so‘zni saralovchi bo‘lib, “Xamsa” uning mulki, ixtirosidir. U bu asarini hech kim xalaqit qilmaydigan sharoitda, bir necha hukmronning e’tibori ostida o‘n besh yil qattiq zahmat chekib yozdi, yana o‘n besh yil yozganini tahrir qildi).

Navoiy o‘z “Xamsa”si qanday yozilganini qiyoslaydi:

 

Sangakim | yo‘-q_emgak|da g‘oyat | padid,

Ulus meh|nati:da | nihoyat | padid,

 

Qilib tong|di-n_oqshom|g‘acha qiy|lu qol,

Yuzungga | yetib har | nafas yuz | malol,

 

O‘zung tin|mayin x:al|q g‘avg‘o|sidin,

Qulog‘ing | xaloyiq | alolo|sidin,

 

Bu mehnat|la-r_ichra | chekib so‘z|ga til,

Zamondin | kamo besh | o‘tub ik|ki yil,

(kamo besh – ozmi-ko‘pmi)

 

Chekib xo|ma bu no|ma itmo|mig‘a,

Yeturgay|se-n_og‘o|zi-n_anjo|mig‘a

 

Ki ahli | muhosib | shito-b_ay|lasa,

Deyilgan | zamonin | hiso-b_ay|lasa,

 

Yig‘ishtur|sa, bo‘lmas | bari olti oy…

 

(Mehnatda senga sharoit bo‘lmadi, aksincha, odamlardan yetadigan tashvishu g‘alvadan qulog‘ing tinmadi. Tongdan oqshomgacha uyingga tashrif buyurganlarning so‘zlarini tinglashga majbur bo‘lding, shunda ham ­“e’tibor bermayapsiz” degan qancha ta’na eshitding, doim raiyatning ­muammolarini hal etish bilan shug‘ullanishingga to‘g‘ri keldi. Ana shunday sharoitda ikki yildan sal ortiq vaqt ichida “Xamsa”ni oxiriga yetkazyapsan. Agar kimdir “Xamsa” yozishga sarflagan vaqtingning o‘zini hisoblab chiqsa, olti oyga ham bormaydi.)

 

Mumtoz she’riyat xususiyatlari to‘g‘risida chekinish

 

So‘nggi so‘zlarni o‘qigan o‘quvchi ajablanishi mumkin: Navoiy nega endi ikki yilda beshta doston yozdim, deya faxrlanyapti? Hozir mukofot desa, har oy, hatto har haftada bittadan dostonni qoralab tashlaydigan shoirlar ozmi?

16-asrda yashab o‘tgan Abdibek Sheroziy ismli shoir uchta (!) “Xamsa” yozgan ekan. Nega bu shoirning o‘zi ham, “Xamsa”lari ham batamom unutilgan?

Navoiy tushunchasidagi she’rni bugungi she’r bilan qiyoslab bo‘lmaydi. Bugungi o‘zbek she’riyati rus she’riyati ta’sirida shakllangan, barmoq yoki sarbast vaznida, yevropacha uslubda yoziladi (xalqona, baxshiyona uslubdagi kam sonli she’rlar istisno). Hech shubhasiz, Cho‘lpon va Usmon Nosirdan boshlangan bu she’riyat adabiyotimiz xazinasini yirik shoirlar va yetuk namunalar bilan boyitdi, bundan buyon ham boyitishiga shubha yo‘q. Bu yerda biz zamonaviy o‘zbek she’riyatining xususiyatlari ustida so‘z yuritishni lozim topmaymiz, e’tiborimizni mumtoz she’riyat xususiyatlariga qaratamizki, o‘quvchi o‘zi qiyoslab, xulosa chiqara oladi.

Mumtoz she’riyatning birinchi xususiyati – she’r aruz vaznida yozilishi lozim. Xususan, an’anaga ko‘ra minglab baytli doston boshdan-oyoq bir vaznda yozilgan.

Ikkinchi xususiyat – qofiya mukammal bo‘lishi, shu bilan birga siyqa bo‘lmasligi lozim.

Uchinchi xususiyat – har bir bayt kamida bitta so‘z san’ati bilan beza­tilgan bo‘lishi lozim.

Bu uch xususiyat – mumtoz she’riyat uchun zaruriy shartlar bo‘lib, ularga amal qilish uchun shoirlikka da’vogar ilmi aruz, ilmi qofiya va ilmi bade’ qismlaridan iborat she’r ilmini egallashi shart edi.

Shunda ham shoirning “ikki yuz bayt she’ri ikki tiyinlik” bo‘lishi mumkin. Chunki didi Nizomiy, Hofiz, Jomiy, Navoiy kabi daholar ijodi bilan shakllangan she’rxonga maqbul bo‘ladigan narsa yozish uchun shoir she’rda yana balog‘at ham namoyish etishi lozim edi. Bunga ko‘ra she’rda so‘zlar ortiqcha ham, kam ham bo‘lmasligi va to‘g‘ri qo‘llanishi, shoir ­fikri, o‘yi, tuyg‘usi, ruhiyatini to‘g‘ri ifoda etishi, muhimi, nozik ta’bli o‘quvchini nimasi bilandir qoyil qoldiradigan bo‘lishi kerak.

Bugungi o‘quvchi taajjubga tushishi tabiiy: syujet-chi? mavzu-chi? Bu endi shoirning xohishiga bog‘liq. Ma’lum darajada mahoratiga ham. ­Dostonlarda syujet muhim, albatta. Qit’a va ruboiylarda – mavzu. Gʻazalda esa syujet shart emas, mavzu baytdan baytga o‘zgaraveradi. Umuman jahon she’riyatida g‘azal – o‘ziga xos she’r turidir. Navoiy g‘azallarining bir qismi bugungi kundagi “she’r” tushunchasiga u qadar mos tushmaydi – ular turk tili nazmboplikda fors tilidan qolishmasligini isbotlash maqsadi bilan yozilgan, shuning uchun so‘z san’ati birinchi planga chiqarilgan. Shu sababli 7 ta bayt 7 xil mavzuda bo‘lishi mumkin.

Bunga bir necha misol. Bahslarning birida Navoiy turk tili nazm uchun fors tilidan kam emasligini himoya qilar ekan, turk tili dag‘al, g‘azalbop emas deguvchi muxoliflardan biri shunday shubhani o‘rtaga tashlaydi: “Turk tilida tish qirchillatmoq degan so‘z bor, uni qanday qilib g‘azalga kiritish mumkin?” Uning iddaosi tagida ikki jihat yotar edi. Birinchidan, “tish qirchillat” jumlasi to‘rtta cho‘ziq hijodan iborat bo‘lib, bir ruknda kelishi aruz qoidasi bilan taqiqlanadi. Ikkinchidan, bu iboraning o‘zi tish g‘irchillatganday quloqqa g‘aliz eshitiladi.

Navoiy bir soniya o‘ylaydi-da, qalam va dovot so‘rab yozadi:

 

Tushda ko‘rdim | yo-r-ni, xan|don raqibin | – o‘truda,

Rash-k-din har | lahza tish qir|chillaturmen | uyquda.

 

Yumorning ajib namunasi bo‘lgan bu baytni Navoiy g‘azalga to‘ldirib, “Badoyi’ul-vasat” devoniga kiritgan. So‘nggi bayti:

 

Chun Navoiy | yo-r sori | yuzlanur, qay|g‘u qolur,

Soya qolg‘on|dek keyin, xur|shi-d bo‘lg‘ach | o‘truda.

 

Endi Navoiyning “Qarilik foydalari” devoniga kiritilgan mana bu g‘azalni olaylik:

 

Bir kichik yosh|lig‘ nigore | topmisham no|zukkina,

Sekreturda | tavsanin may|don aro cho|bukkina

(tavsan – ot).

 

Gah vafo, gah | nozu gah af|sun bilan | o‘zginasin

Ko‘rguzub, har | lahza dilbar|lig‘da bir tur|lukkina.

 

Jav-r_ila tah|di:di bedil|larg‘a bori | chingina,

Meh-r_ila har | va’dakim, qil|di bari o‘t|rukkina

(o‘truk – yolg‘on).

 

Asru yolg‘on | va’dasidin | kuymi-sh_erdi | jong‘inam,

Ongdibon bir | kecha tushti | ilgima us|rukkina

(ongdimoq – adashmoq, usruk – mast).

 

Istadim bo‘y|nun quchib, yuz|ginasidin | o‘pkamen,

Iztiro-b_ay|lab talashti, | bor emish kuch|lukkina.

 

Yuz o‘parga | qo‘ymadi, il|gin dedim bo|re o‘pay,

Tashlabon yum|ruqqina, qil|di ko‘zumni | ko‘kkina

(yumruq – musht).

 

Har ne de:ding, | bor edi yol|g‘ong‘ina bosh|tin oyoq,

Ey Navoiy, | muncha yolg‘on | de:gucha bo‘l | shukkina.

 

Bu g‘azal o‘zbek tilining to‘porigina “-gina” qo‘shimchasi g‘azalda qanday o‘ynab yuborishi mumkinligini namoyish etish uchun yozilgan bo‘lib, boshdan-oyoq hazil ruhidadir. Uni boshqacha talqin qilish, yumshoqqina qilib aytganda, gustohlik, chingina qilib aytganda nodonlikdir.

Navoiyning yana bir mashhur bayti:

Bosh qo‘yay, de|dim, oyog‘i | tufrog‘iga. | Dedi: “Qo‘y!”

Bo‘sa istab | la’li ran-gin | so‘rdum ersa, | dedi: “Ol!”

– bu mutoyiba bayt iyhom san’atining g‘aroyib namunasidir. Unda bu san’at borasida o‘zbek tilining imkoniyatlari naqadar kengligi namoyish qilingan: “qo‘y” so‘zi uch ma’noli: 1) mayli, qo‘y; 2) uy hayvoni (qo‘ymisan, tuproqqa bosh qo‘ygani?); 3) yo‘q (qo‘ysang-chi); “ol” so‘zi ham shunday: 1) qizil; 2) mayli, ol; 3) yo‘q (ol-e).

Bu g‘azalning so‘nggi bayti ham sof o‘zbekona:

Ey ko‘-z_onsiz | o‘zga yuz ko‘r|makni qilmish|sen havas,

Haj-r tiyg‘i|din o‘yul yo|xud Navoiy|din uyol.

Bunday she’rlardan so‘ng “turk tili nazmga to‘g‘ri kelmaydi” degan muddaiylarning ovozi o‘chgani aniq.

Albatta, “Xazoyinul-ma’oniy”da bugungi kun she’riyati uslubi bo‘yicha ham eng yuksak poeziya namunasi bo‘lgan g‘azallar ko‘p, misol uchun “Bo‘lmish andoq munqati’” deb boshlanadigan “Ilk devon”dan namuna yuqorida keltirildi.

Yo-r-din hij|ron chekar ush|shoqi zo-r_ey | do‘:s-t-lar,

Necha tortay | haj-r chun yo‘q | menda yor_ey do‘:s-t-lar,

matla’i bilan boshlanadigan mashhur g‘azal yana bir misoldir. Samarqandga jo‘nash arafasida Navoiyning ruhiyati qanday bo‘lgani, umuman she’rdan sovub ketgani yuqorida izohlangan edi. Qalbi siddiqlar ishqi bila to‘lgan Navoiy Hirotga qaytgach, yana nazmda barakali ijod qilishga kirishgan ekan, endi uning bugungi ma’nodagi ishqiy she’rlar yozishga mayli ham, hojati ham bo‘lmagan. Gʻazallari yo tasavvufiy, falsafiy va hasbi hol mazmunida bo‘lgan, yoki o‘zbek tili nazm bobida fors tilidan qolishmasligini, hatto original she’rlar yozishda imkoniyati ko‘proq ekanligini isbotlashga qaratilgan. Navoiy devonlarida yuqoridagi kabi filologik tadqiqot darajasidagi she’rlar oz emas. Masalan, Ul meni surmakka har dam xanjari hijron chekib misrasi bilan boshlanadigan g‘azalda, sof turkiy “chekmak” fe’li qanday rang-barang funksiyalar bajarishi mumkinligini namoyish etgan: xanjar chekmak (sanchmoqchiday harakat qilish), jon chekmak (azoblanish), zahar chekmak (o‘zini majburlab zahar yutish), paykon chekmak (igna bilan tirnash), xat chekmak (qisqa xat yozish), mad(d) chekmak (unlini cho‘zib o‘qish), soqiy chekmagi (undashi), afg‘on chekmak (fig‘on qilmoq). Yana bir g‘azalda bu fe’l jom chekmak, oh chekmak, bo‘yinga ip solib chekmak, hamroh chekmak, koh (tog‘) chekmak, sog‘ar chekmak iboralari bilan qo‘llangan.

Shuni alohida ta’kidlash lozimki, mumtoz adabiyotda she’rning ­shakliga qo‘yiladigan temir iskanjaday shartlar o‘ziga xos g‘alvir vazifasini o‘taydi: “Shoir bo‘lmoqchimisiz? Marhamat, aruz vaznini o‘zlashtiring. Buning uchun minglab (!) g‘azalni vaznga solib zamzama qilishni o‘rganing, to aruz vazni avtomatizm kasb etmaguncha she’r yodlang, minglab g‘azalni shu tarzda o‘qing!

Bugunga kelaylik. Gʻazal yozganda aruz vazniga tushurishga qiynal­yapsizmi? – Demak, aruziy she’r texnikasi me’yoriga yetmagan, qolaversa, so‘z boyligingiz kifoya emas. O‘qing, o‘qing va yana o‘qing. Kishi o‘qigani sari til boyligi bilan birga didi ham, nazmiy tafakkuri ham yuksalib boradi. Barmoq vaznidagi poeziya uchun bunday g‘alvir yo‘q – umuman she’r o‘qimay yozishni boshlayotganlar uchrab turadi. Albatta, barmoq vazni uchun ham so‘z boyligi o‘ta muhim, ammo bu qattiq mehnat talab etadiki, undan qochmaydigan shoirlar ko‘p emas.

Navoiy g‘azal mulkining sultoni, so‘z mulkining sohibqironi bo‘lgan ekan, jilla qursa “Xazoyinul-ma’noiy”ni o‘qib chiqmay, shoirlik da’vosini qilish to‘g‘rimi? Nahot o‘zbek shoiri “Layli va Majnun”day muhabbat dostonini o‘qimasdan, sevgi to‘g‘risida she’r yozishni ep ko‘radi? Masalan, “Yevgeniy Onegin”ni o‘qib chiqmagan rus shoiri, Bayronni o‘qimagan ingliz shoiri, Rabindranath Thokur (Tagor)ni o‘qimagan hind shoiri bo‘lishiga aql bovar qiladimi?

Navoiy bolaligidan aruz vaznini shuuriga singdirib olgan: “Bulardin dog‘i boshqa, yigitligim zamoni va shabob ayyomi avonida ko‘prak she’rda sehrsoz va nazmda fusunpardoz shuaroning shirin ash’ori va rangin abyotidin ellik mingdin ortuq yod tutupmen”. “Bulardin dog‘i boshqa” deganda Navoiy Hofiz va Sa’diy Sheroziylar, Amir Xusrav va Abdurahmon Jomiyni nazarda tutmoqda. Gʻazal pirlaridan boshqalarning ijodidan 50 000 ming yod bilgan shoir, ularning she’rlaridan yana ham ko‘proq yod olgani shubhasiz. Bundan tashqari, turkiy shoirlar g‘azallari hamda forsiy dostonlar, qasidalar, ruboiy-u qit’alar ham qo‘shilsa, Navoiy yod bilgan baytlar soni 200 mingdan oshsa kerak. Takrorlaymiz – yod bilganlarining o‘zi.

Shuncha she’r yod bilganning so‘z boyligi, nazmiy didi va tafakkuri ham mutanosib tarzda yuksak bo‘lgan va jahon tarixida “Alisher Navoiy” degan fenomenning paydo bo‘lishiga poydevor sifatida xizmat qilgan. Jumladan, boshqalar uchun yillar talab etadigan aruziy dostonni ikki oyda yozish qudratiga erishgan, boshqalar kamida 8 yilda yozgan “Xamsa”ni ikki yil ichida bitirgan. Shunchaki doston, shunchaki “Xamsa” emas, ham shaklan, ham mazmunan eng yuksak maqomdagi besh doston.

Shunday shoir g‘ariblikka duchor bo‘ladi va najot umidi bilan bobolari yurtiga yuz tutadi.